در دل رشته‌کوه‌های سربرافراشته ایران، یخچال‌های طبیعی ایران چون یادگارانی از دوران‌های سرد زمین‌شناسی، هنوز در سایه‌ی قله‌های بلند نفس می‌کشند. هرچند گستره‌ی آن‌ها با یخچال‌های پرشمار آلپ یا هیمالیا قابل مقایسه نیست، اما در اقلیم نیمه‌خشک ایران، حضورشان ارزشی منحصر‌به‌فرد دارد. این یخچال‌ها نه‌تنها منابع آبی پایدار در فصول گرم به‌شمار می‌آیند، بلکه نشانه‌هایی زنده از اقلیم سرد گذشته‌اند که در قالب جریان‌های یخی کوهستانی باقی مانده‌اند.
در بررسی‌های پیشین، مفاهیم مرتبط با انواع یخچال‌های طبیعی، آناتومی یخچال‌های کوهستانی و یخچال‌های مهم جهان از آلپ تا هیمالیا به‌تفصیل بررسی شده‌اند. مطالعه‌ی آن مطالب، درک دقیق‌تری از ساختار، تغذیه و پویایی این یخ‌رودهای طبیعی فراهم می‌کند و پیش‌نیازی سودمند برای فهم بهتر موقعیت یخچال‌های ایران خواهد بود.
در این مقاله، مهم‌ترین یخچال‌های طبیعی ایران را معرفی و بررسی می‌کنیم. از یخچال‌های شاخص دماوند و علم‌کوه تا یخچال‌های کمتر شناخته‌شده‌ی زردکوه، اشتران‌کوه و سبلان، موقعیت جغرافیایی، ویژگیهای فنی، اهمیت اکولوژیک، وضعیت فعلی و تهدیدات اقلیمی هرکدام را به‌طور دقیق تحلیل می‌کنیم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
تقسیم‌بندی جغرافیایی و ناحیه‌ای یخچال‌های طبیعی ایران
ایران به‌واسطه‌ی قرارگیری در کمربند کوهستانی جهانی و برخورداری از ارتفاعات بلند در البرز، زاگرس و شمال‌شرق کشور، میزبان شماری از یخچال‌های کوهستانی دائمی و نیمه‌دائمی است. بیشتر این یخچال‌ها در ارتفاعات بالای ۴۰۰۰ متر قرار دارند و به‌صورت برف‌چال، میدان تغذیه یا زبانه‌های یخ دره‌ای دیده می‌شوند. در ایران، یخچال‌ها اغلب شامل توده‌های برف فشرده و ماندگار هستند که طی سال‌ها به یخ برفی یا یخچالی تبدیل شده‌اند. یخ‌های خالص تنها در ارتفاعات خاص مانند یخچال شمالی سبلان یا برخی یخشارهای فصلی قابل مشاهده‌اند.
یخچال‌های طبیعی ایران در مقایسه با مناطق شاخص یخچالی جهان از نظر وسعت محدودترند، اما همان نمونه‌های موجود در قله‌ها و ارتفاعات بلند کشور، نقشی حیاتی در پایداری اکولوژیک کوهستان، تغذیه منابع آبی و حفظ شواهد طبیعی اقلیم‌های گذشته ایفا می‌کنند. ساختار کوهستانی ایران و اقلیم ویژه آن، سبب شده تا این یخچال‌ها عمدتاً در مناطق مرتفع رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس شکل بگیرند.
از نظر جغرافیایی، می‌توان یخچال‌های طبیعی ایران را در دو تقسیم‌بندی کلی بررسی کرد: نخست، تقسیم‌بندی بر پایه‌ی قرارگیری در دو رشته‌کوه اصلی کشور، یعنی البرز و زاگرس؛ و دوم، دسته‌بندی دقیق‌تر بر اساس پنج ناحیه کوهستانی یخچال‌خیز.
در ادامه‌ی این مقاله، تمرکز ما بر بررسی یخچال‌های طبیعی ایران بر اساس این پنج ناحیه جغرافیایی است.
یخچال‌های طبیعی مجموعه کوه‌های تخت سلیمان
مجموعه قلل تخت سلیمان در استان مازندران، بخش کلاردشت، میان دره‌ی طالقان و جنگل‌های عباس‌آباد و شهسوار، منطقه‌ای سردسیر و برف‌گیر با قلل مرتفع و جهت‌گیری مناسب نسبت به بادهای مرطوب خزری است. این ویژگی‌ها، منطقه را به یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های یخچالی کشور تبدیل کرده‌اند. این مجموعه، بزرگ‌ترین ناحیه‌ی کوهستانی یخچالی ایران به‌شمار می‌رود و یخچال‌های آن به دو دسته‌ی اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند:
- یخچال سرچال (شمال‌شرقی)
- یخچال شمال‌غربی
- یخچال حصارچال
مهم‌ترین یخچال‌های این منطقه عبارت‌اند از:
- یخچال سرچال: در ارتفاع ۴۰۵۰ تا ۴۲۳۰ متر، میان قلل میان‌سه‌چال و تخت سلیمان؛ سطح آن با سنگلاخ و ریزش‌های کوه پوشیده شده است.
- یخچال علم‌چال: در ارتفاع حدود ۴۰۰۰ متر، در گودی پنهان از دید و در زیر دیواره‌ی شمالی علم‌کوه.
- یخچال تخت سلیمان: از پاتخت در شمال قله‌ی تخت سلیمان در ارتفاع ۴۳۵۰ تا قله‌ی ۴۶۵۵ متری امتداد یافته و دارای دو زبانه‌ی شرقی و غربی است.
- یخچال مرجیکش: در ارتفاع ۴۳۴۰ متر، میان قلل سیاه‌سنگ و مرجیکش، با زبانه‌ای تا ارتفاع ۴۵۰۰ متر.
- یخچال خرسان: در حدفاصل قلل مرجیکش و علم‌کوه، در ارتفاع ۴۱۵۰ تا ۴۵۰۰ متر.
- یخچال هفت‌خوان: در ارتفاع ۳۹۵۰ تا ۴۴۰۰ متر، در محدوده‌ی گردنه‌ی هفت‌خوان.
- یخچال چالون: در ارتفاع ۳۹۰۰ تا ۴۲۰۰ متر، میان قلل سیاه‌سنگ و چالون.
- یخچال شانه‌کوه: متصل به علم‌چال، از ارتفاع ۴۲۳۰ متر تا نزدیکی قله‌ی شانه‌کوه.
- یخچال اسپیلت: زبانه‌ای مرتفع با ارتفاع حدود ۶۰۰ متر، یکی از زیباترین یخچال‌های ایران.
این منطقه منشأ تشکیل یخچال‌های پویایی چون علم‌چال و مرجیکش است که در ارتفاعاتی بین ۴۰۰۰ تا ۴۶۰۰ متر جای گرفته‌اند و نقش مهمی در تغذیه منابع آبی کوهستان ایفا می‌کنند.
یخچال‌های کوه دماوند
کوه دماوند با قله‌ی هم‌نام خود، به ارتفاع ۵۶۱۰ متر، بلندترین نقطه‌ی ایران و خاورمیانه به‌شمار می‌رود. موقعیت ویژه‌ی این آتشفشان خاموش (نیمه خاموش) در البرز شرقی، شکل‌گیری چندین یخچال دائمی و نیمه‌دائمی را در پیرامون آن ممکن ساخته است. این یخچال‌ها، در جبهه‌ها و یال‌های مختلف کوه، پراکندگی قابل‌توجهی دارند و برخی از آن‌ها به‌عنوان بارزترین نشانه‌های اقلیم سرد در ارتفاعات ایران شناخته می‌شوند.
مهم‌ترین یخچال‌های طبیعی دماوند عبارت‌اند از:
- یخچال یخار: مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین یخچال ایران، در جبهه‌ی شرقی دماوند، با ارتفاعی در حدود ۱۳۰۰ متر و دهلیزهایی که تا ارتفاع ۵۲۰۰ متر امتداد می‌یابند.
- یخچال سیوله: واقع در میان یال‌های شمال، شمال‌غربی و تا امتداد یال شمالی قله.
- یخچال دوبی‌سل: نوار باریک یخی، از ارتفاع حدود ۴۰۰۰ متری تا نزدیکی قله.
- یخچال‌های عروسک‌ها: در ارتفاعات ۴۵۰۰ تا ۵۱۰۰ متری، میان یال‌های شمالی و شمال‌شرقی، با شکل‌گیری چند زبانه‌ی یخی مجزا.
- یخچال شمال‌غربی: در بخش سایه‌دار شمال‌غربی دماوند، با ماندگاری بیشتر نسبت به دیگر یخچال‌های پیرامونی.
- یخچال‌های غربی: مجموعه‌ای پراکنده از زبانه‌های یخی در امتداد یال غربی کوه.
- یخچال جنوب‌شرقی: پرشیب‌ترین و باریک‌ترین یخچال دماوند، که از ارتفاع حدود ۴۵۰۰ متر تا قله ادامه دارد.
این یخچال‌ها عمدتاً در ارتفاعات بین ۴۰۰۰ تا ۵۲۰۰ متر قرار دارند و برخی از آن‌ها هنوز در حال انباشت برف سالانه و تغذیه‌ی تدریجی توده‌ی یخی هستند. موقعیت، جهت‌گیری، میزان تابش خورشید و سایه‌اندازی قله دماوند، در پایداری نسبی این یخچال‌ها نقش بسزایی ایفا می‌کند.
یخچال‌های سبلان
در استان اردبیل، رشته‌کوه سبلان دومین ناحیه‌ی مهم یخچالی ایران را تشکیل می‌دهد. قلل مرتفع این منطقه، چاله‌های آتشفشانی، و موقعیت خاص آن در شمال‌غرب کشور، زمینه‌ساز شکل‌گیری چندین یخچال کوهستانی دائمی و نیمه‌دائمی شده‌اند که از نظر اقلیمی و زمین‌ریخت‌شناسی حائز اهمیت‌اند.
مهم‌ترین یخچال‌های طبیعی این ناحیه عبارت‌اند از:
- یخچال‌های شمالی سبلان: شامل یخچال شمالی و یخچال پیر شمالی که در دامنه‌های شمالی قله‌ی سبلان توسعه یافته‌اند. این یخچال‌ها در ارتفاعاتی بالاتر از ۴۵۰۰ متر واقع شده‌اند و از جمله فنی‌ترین، سردترین و صعب‌العبورترین نواحی یخچالی کشور محسوب می‌شوند.
- یخچال‌های کسری‌داغ: شامل دو یخچال مجزا (بزرگ و کوچک) در دامنه‌ی شمالی کوه کسری‌داغ که به‌دلیل سایه‌اندازی مناسب و شرایط بارشی خاص منطقه، تا اواسط تابستان نیز پایدار باقی می‌مانند.
- یخچال‌های هرم‌داغ: این یخچال‌ها در اطراف کوه هرم‌داغ قرار دارند و شامل یک یخچال اصلی و یک زبانه‌ی جنوبی سنگلاخی‌اند که به‌دلیل شیب تند و ریزش سنگ، شرایط پایداری متفاوتی نسبت به دیگر یخچال‌های منطقه دارند.
یخچال شمالی سبلان در میان کوهنوردان و پژوهشگران، به‌عنوان یکی از سردترین و فنی‌ترین نواحی یخچالی ایران شناخته می‌شود و در بسیاری از ماه‌های سال پوشیده از برف و یخ فشرده است. موقعیت خاص آن، این منطقه را به یکی از مهم‌ترین نمونه‌های یخچال کوهستانی فعال در اقلیم نیمه‌خشک ایران تبدیل کرده است.
یخچال‌های اشتران‌کوه
رشته‌کوه اشتران‌کوه در استان لرستان، یکی از نواحی غربی یخچالی ایران به‌شمار می‌رود که با قلل مرتفعی همچون گل‌گل، سن‌بران، فیالستون و میرزایی، زمینه‌ی تشکیل چندین یخچال کوهستانی دائمی و نیمه‌دائمی را فراهم کرده است. این یخچال‌ها عمدتاً در ارتفاعاتی بین ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ متر قرار دارند و نقش قابل‌توجهی در تأمین منابع آبی منطقه دارند.
مهم‌ترین یخچال‌های این ناحیه عبارت‌اند از:
- یخچال خرسه‌در: در شمال‌غرب اشتران‌کوه و در زیر قله‌ی گل‌گل واقع شده است.
- یخچال چال‌بران: در میان قلل سن‌بران و میرزایی، در ارتفاع حدود ۳۵۰۰ متر قرار دارد.
- یخچال چال‌کبود: در میان قلل گل‌گل و سن‌بران، یکی از زیباترین یخچال‌های منطقه است که دارای برکه‌ای فصلی از ذوب یخ‌هاست.
- یخچال فیالستون: در میان قلل فیالستون و میرزایی قرار دارد و منبع تغذیه‌ی یکی از سرچشمه‌های مهم رودخانه تخت‌شاه به‌حساب می‌آید.
وجود برکه‌ها و دریاچه‌های فصلی حاصل از ذوب یخ‌ها، اشتران‌کوه را به یکی از نواحی کلیدی برای تغذیه‌ی منابع آب سطحی و زیرزمینی در زاگرس میانی تبدیل کرده است.
یخچال‌های رشته‌کوه زردکوه
زردکوه بختیاری، یکی از مرتفع‌ترین و برف‌گیرترین نواحی زاگرس مرکزی، با بارش سالانه‌ی بالا و قلل بالای ۴۰۰۰ متر، میزبان گسترده‌ترین و پرحجم‌ترین یخچال‌های طبیعی ایران است. شرایط اقلیمی خاص منطقه موجب شده تا یخچال‌های این ناحیه نقش مهمی در تغذیه‌ی رودخانه‌های بزرگ، به‌ویژه رود کارون، ایفا کنند.
مهم‌ترین یخچال‌های زردکوه عبارت‌اند از:
- یخچال چال‌میشان: در شمال‌شرق قله جفت‌زرده، با مساحتی حدود نیم کیلومتر مربع.
- یخچال جفت‌زرده: بزرگ‌تر از چال‌میشان، در شمال قله جفت‌زرده واقع شده است.
- یخچال خرسان: بزرگ‌ترین یخچال طبیعی ایران با مساحتی در حدود ۸ کیلومتر مربع، در شمال قله کلونچین؛ این یخچال یکی از منابع کلیدی تأمین آب سرشاخه‌های رود کارون است.
- یخچال پورسونان: در شرق یخچال خرسان قرار دارد و بخشی از سامانه‌ی یخچالی شمال زردکوه را تشکیل می‌دهد.
- یخچال‌های کوهرنگ ۱ تا ۴: در پیرامون قله سیردان پراکنده‌اند و مجموعاً حدود ۲ کیلومتر مربع مساحت دارند.
- یخچال هفت‌تنان (ایلوک): در شمال‌غربی زردکوه و یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین یخچال‌های منطقه به‌شمار می‌رود.
زردکوه، به‌ویژه با یخچال خرسان، نه‌تنها قطب یخچالی زاگرس محسوب می‌شود، بلکه نقش حیاتی در تأمین پایدار منابع آب جنوب غرب ایران دارد.
تهدیدات اقلیمی و خطر نابودی یخچال‌های ایران
یخچال‌های طبیعی ایران، همانند دیگر یخچال‌های کوهستانی جهان، طی دهه‌های اخیر تحت تأثیر مستقیم تغییرات اقلیمی قرار گرفته‌اند. افزایش میانگین دمای سالانه، کاهش میزان بارش‌های برفی، و افزایش تبخیر سطحی، باعث کاهش چشمگیر حجم، مساحت و ضخامت یخچال‌ها شده‌اند. در بسیاری از مناطق، زبانه‌های یخچال‌ها به‌طرز محسوسی عقب‌نشینی کرده‌اند و برخی یخچال‌های کوچک عملاً به برف‌چال‌های فصلی تبدیل شده‌اند.
علاوه‌بر گرمایش جهانی، عوامل محلی چون کاهش پوشش گیاهی، افزایش گرد و غبار، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی پایین‌دست و کمبود پایش و مطالعات منظم، تهدیداتی جدی برای ادامه‌ی حیات این پدیده‌های ارزشمند طبیعی محسوب می‌شوند. از بین رفتن یخچال‌ها پیامدهایی جدی برای امنیت منابع آب، کشاورزی، فرسایش خاک، تعادل زیستی و اقتصاد محلی در مناطق کوهستانی به‌دنبال دارد.
جمع‌بندی
یخچال‌های طبیعی ایران، هرچند از نظر وسعت با نمونه‌های مشهور جهانی در آلپ یا هیمالیا قابل مقایسه نیستند، اما در بافت کوهستانی این سرزمین نیمه‌خشک، نقشی حیاتی و منحصر‌به‌فرد دارند. این یخچال‌ها نه‌تنها بخشی از میراث زمین‌شناسی و نشانه‌ای از اقلیم‌های سرد گذشته‌اند، بلکه همچنان در تأمین منابع آبی، تعادل زیستی کوهستان و پایداری منطقه‌ای سهم بسزایی دارند.
افزایش دمای جهانی و کاهش بارش‌های برفی، موجودیت این یخچال‌های ارزشمند را تهدید می‌کند. حفاظت از آن‌ها نیازمند توجه پژوهشی، پایش منظم، سیاست‌های اقلیمی هوشمند و فرهنگ‌سازی در میان جوامع محلی و کوهنوردان است. ایران، با تمام چالش‌های اقلیمی خود، هنوز گنجینه‌هایی از یخ در دل کوه دارد که حفظ آن‌ها، پاسداری از حافظه‌ی طبیعی این سرزمین است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
سپاسگزارم از لطف و نگاه ارزشمندتون. خوشحالم که این مطلب مورد توجه‌تون قرار گرفته.
تلاش می‌کنم مطالب علمی و تخصصی رو به شکلی کاربردی و قابل استفاده برای علاقه‌مندان به کوهستان و طبیعت ارائه بدم.
نظرات و بازخوردهای شما بزرگ‌ترین انگیزه برای ادامه‌ی این مسیر هست
واقعا مقاله کامل و عالی و کاملا آکادمیکی نوشتید جناب دکتر.