پناهگاه مارگاریتا (Margherita Hut) مرتفع‌ترین پناهگاه کوه‌نوردی اروپا است که بر فراز قله سیگنال‌کوپه در رشته‌کوه مونته‌روزا، در ارتفاع ۴۵۵۴ متری ساخته شده. این پناهگاه نه‌تنها نقطه‌ای کلیدی در شبکه‌ی پناهگاه‌های آلپ به‌شمار می‌رود، بلکه در میان کوهنوردان با عنوان «جعبه سردرد» نیز شناخته می‌شود.
ارتفاع بی‌سابقه، شرایط اقلیمی خشن، کمبود اکسیژن و نیاز به صعود فنی از عواملی هستند که اقامت در این پناهگاه را دشوار، و گاه خطرناک می‌سازند. ناآگاهی نسبت به سازوکارهای انطباق با ارتفاع یا بی‌توجهی به برنامه‌ریزی می‌تواند با مخاطرات جدی همراه شود.
در این مقاله، جایگاه جغرافیایی، تاریخچه، نقش علمی، مسیرهای دسترسی و اهمیت فنی پناهگاه مارگاریتا در کوه‌نوردی مدرن بررسی می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای ساختاری
پناهگاه مارگاریتا (Margherita Hut) بر فراز قله سیگنال‌کوپه (Signalkuppe) در ارتفاع ۴۵۵۴ متری از سطح دریا ساخته شده و بخشی از زنجیره‌ی قلل مونته‌روزا در آلپ والیس ایتالیا است. این موقعیت، آن را به مرتفع‌ترین سازه‌ی کوه‌نوردی دائمی در اروپا تبدیل کرده است. مرز سوئیس تنها چند متر غرب این پناهگاه امتداد دارد و چشم‌انداز آن شامل یخچال‌های مرتفع، قله‌های چهارهزارمتری و خط‌الرأس‌های بلند آلپ مرکزی است.
قرارگیری پناهگاه پناهگاه مارگاریتا در محدوده‌ای بسیار مرتفع، آن را در معرض شرایط اقلیمی بی‌ثبات، بادهای مداوم و دمای بسیار پایین قرار می‌دهد. سرمای زیر صفر تقریباً در تمام فصول حکم‌فرماست و تغییرات ناگهانی جوی، یکی از اصلی‌ترین چالش‌های اقامت یا صعود به آن به‌شمار می‌رود. شدت پرتو فرابنفش نیز در این ارتفاع قابل‌توجه است و استفاده از تجهیزات محافظتی را ضروری می‌سازد.
پیمان‌کاران در دهه‌ی ۱۹۹۰ بنای فعلی پناهگاه مارگاریتا را با سازه‌های سبک و مقاوم در برابر سرما، رطوبت و صاعقه ساختند. آن‌ها مصالح را با ترکیبی از حمل هوایی و بارکشی زمینی به محل رساندند. طراحان، شکل هندسی سازه را به‌گونه‌ای انتخاب کردند که سطح تماس با باد به حداقل برسد و سازه در برابر بارهای نامتقارن پایدار بماند. مهندسان همچنین در زیرساخت، از عایق‌بندی چندلایه و مهارهای فلزی برای مقابله با تنش‌های ناشی از یخ و نشست استفاده کردند.
تاریخچه ساخت و مراحل نوسازی
ایده‌ی احداث پناهگاهی در ارتفاع بالای مجموعه‌ی مونته‌روزا نخستین‌بار در دهه‌ی ۱۸۸۰ از سوی باشگاه کوه‌نوردی ایتالیا (Club Alpino Italiano) مطرح شد. ساخت این پناهگاه در سال ۱۸۸۹ آغاز شد و به افتخار ملکه مارگاریتا ایتالیا نام‌گذاری گردید. سازه‌ی اولیه به‌صورت چوبی طراحی و در شهر بیه‌لا (Biella) ساخته شد. سپس اجزای آن با بارکشی و تلاش گروه‌های پشتیبانی به قله منتقل و در محل سرهم‌بندی شد. برای محافظت در برابر صاعقه، بدنه‌ی بیرونی آن با ورق مس پوشیده شد.
در سال ۱۸۹۳، ملکه مارگاریتا شخصاً به قله صعود کرد و شبی را در پناهگاه اقامت داشت. این حضور، اعتبار ملی و نمادین ویژه‌ای به پروژه بخشید و نام پناهگاه را در حافظه‌ی کوه‌نوردی ایتالیا ماندگار کرد. ساختمان اولیه تا چند دهه به‌عنوان مرکز اقامت و توقفگاه صعودهای علمی و ورزشی مورد استفاده بود.
با گسترش فعالیت‌های علمی و افزایش مخاطرات ناشی از فرسایش و بارهای برفی، بازسازی کامل پناهگاه در دستور کار قرار گرفت. در دهه‌ی ۱۹۸۰، طرحی برای نوسازی کلی پناهگاه تهیه شد که در سال ۱۹۹۰ به اجرا درآمد. سازه‌ی جدید با مصالح ترکیبی سبک و مقاوم ساخته شد و از نظر ساختاری برای مقابله با بارهای شدید باد، یخ‌زدگی، انقباض‌های حرارتی و بارش مداوم برف طراحی گردید. سیستم‌های تأمین انرژی، عایق‌بندی، تهویه و ایمنی در پناهگاه جدید ارتقا یافتند تا اقامت در ارتفاعی فراتر از ۴۵۰۰ متر ممکن و ایمن‌تر شود.
نقش علمی و پژوهش‌های ارتفاع
پناهگاه مارگاریتا به‌واسطه‌ی موقعیت منحصربه‌فردش در ارتفاع بسیار بالا، تنها یک اقامتگاه کوه‌نوردی نیست، بلکه یکی از مراکز علمی فعال در زمینه‌ی فیزیولوژی ارتفاع به‌شمار می‌رود. فشار جزئی اکسیژن در این ارتفاع حدود نیمی از فشار سطح دریاست و همین عامل، این پناهگاه را به محیطی طبیعی برای مطالعه‌ی واکنش‌های زیستی بدن انسان در شرایط کم‌فشار و کم‌اکسیژن تبدیل کرده است.
دانشگاه‌های زوریخ، برن، لوزان، اینسبروک و هایدلبرگ در دهه‌های اخیر با همکاری یکدیگر ایستگاه تحقیقاتی دائمی این پناهگاه را راه‌اندازی کرده‌اند.
این ایستگاه به بررسی پارامترهایی چون تنفس، فشار خون، ضربان قلب، عملکرد خواب و تطابق شناختی در شرایط هیپوکسی مزمن اختصاص دارد. بخشی از این داده‌ها در مطالعات مربوط به طب ارتفاع، علوم هوافضا و ورزش‌های استقامتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
کوهنوردان به‌درستی پناهگاه مارگاریتا را «جعبه سردرد» می‌نامند؛ اصطلاحی که به اختلالات فیزیولوژیکی ناشی از کاهش اکسیژن و فشار در این ارتفاع اشاره دارد. تحقیقات انجام‌شده در این پناهگاه به درک بهتر سازوکار بیماری حاد کوهستان، ادم مغزی ارتفاع بالا و دیگر عوارض مرتبط با اقامت در ارتفاع انجامیده است. ترکیب این ظرفیت علمی با نقش پناهگاه در مسیرهای صعود، جایگاه دوگانه‌ای برای آن در کوه‌نوردی مدرن ایجاد کرده است.
مسیرهای صعود و شرایط اقلیمی
دسترسی به پناهگاه مارگاریتا از دو سوی مرز ایتالیا و سوئیس امکان‌پذیر است، اما هر دو مسیر به آمادگی کامل فنی و توانایی در صعود به ارتفاعات بلند نیاز دارند. مسیر رایج‌تر از سمت ایتالیا آغاز می‌شود و شامل صعود از پناهگاه کاپانا جووانی گنیفی (Capanna Giovanni Gnifetti) در ارتفاع ۳۶۴۷ متری است. از این نقطه، مسیر از میان یخچال لیس (Lys Glacier) می‌گذرد و در مدت حدود چهار ساعت کوهنوردان را به سیگنال‌کوپه می‌رساند.
در سوی سوئیس، مسیرهای منشعب از پناهگاه مونته‌روزا هوت (Monte Rosa Hütte) به قله‌های مرتفع مونته‌روزا دسترسی دارند. این مسیرها به‌مراتب فنی‌تر و طولانی‌ترند و شامل گذر از مناطق با شکاف‌های یخچالی وسیع، شیب‌های یخ‌زده و نقاط پرریسک عبور هستند. زمان‌بندی دقیق، همراهی با راهنمای حرفه‌ای و استفاده از تجهیزات فنی کامل در این مسیرها ضروری است.
شرایط اقلیمی در ارتفاع ۴۵۵۴ متری پناهگاه مارگاریتا بسیار ناپایدار است. دمای هوا حتی در گرم‌ترین ماه‌های سال به‌ندرت به صفر درجه می‌رسد و وزش بادهای سرد، بارش برف ناگهانی و مه غلیظ از ویژگیهای رایج این ارتفاع هستند. تابش شدید فرابنفش، کاهش فشار هوا و اثرات هیپوکسی از دیگر عواملی هستند که اقامت یا صعود به این پناهگاه را به تجربه‌ای چالش‌برانگیز تبدیل می‌کنند. برای گروه‌هایی که قصد اقامت یا تحقیق در این ارتفاع را دارند، سازگاری تدریجی با ارتفاع پایین‌تر پیش از صعود نهایی، شرطی اساسی برای پیشگیری از اختلالات فیزیولوژیکی است.
جایگاه پناهگاه در کوه‌نوردی آلپ
پناهگاه مارگاریتا نه‌تنها به‌دلیل ارتفاع چشمگیر، بلکه به‌عنوان نقطه‌ی اتصال مسیرهای فنی در مجموعه قله‌های مونته‌روزا، جایگاه ویژه‌ای در ساختار کوه‌نوردی آلپ دارد. این پناهگاه، یکی از ایستگاه‌های کلیدی در صعود به قله‌هایی چون زومشتاین‌اشپیتسه (Zumsteinspitze)، دوفور‌اشپیتسه (Dufourspitze)، نوردند (Nordend) و قله‌های شرقی و غربی لیس‌کام (Lyskamm) به‌شمار می‌رود. بسیاری از کوهنوردان، با انتخاب پناهگاه مارگاریتا به‌عنوان نقطه‌ی اقامت یا ترانزیت، برنامه‌های چندقله‌ای خود را اجرا می‌کنند.
مارگاریتا همچنین یکی از نقاط استراتژیک در اجرای برنامه‌ی مشهور «اسپاگتی‌تور» (Spaghetti Tour) است؛ مسیری ترکیبی که هدف آن صعود متوالی به بیش از ده قله‌ی چهارهزارمتری در ناحیه‌ی مرزی سوئیس و ایتالیا است. این تور چندروزه، که نیازمند سطح بالایی از آمادگی فنی و توان هوازی است، معمولاً از سوی کوهنوردان باتجربه و با پشتیبانی حرفه‌ای اجرا می‌شود. حضور مارگاریتا در بخش مرتفع این مسیر، امکان شب‌مانی، تغییر مسیر و ذخیره‌سازی انرژی برای صعودهای بعدی را فراهم می‌سازد.
جایگاه تاریخی این پناهگاه، که با صعود ملکه مارگاریتا در سال ۱۸۹۳ رسمیت یافت، در حافظه‌ی کوه‌نوردی اروپا باقی مانده است. درک این پناهگاه صرفاً به‌عنوان یک سرپناه ممکن نیست؛ بلکه باید آن را به‌عنوان نقطه‌ای از تلاقی تاریخ، علم، تلاش فیزیکی و فرهنگ کوه‌نوردی در نظر گرفت. نقش آن در توسعه‌ی صعودهای ترکیبی آلپ، آن را به یکی از پویاترین مراکز کوه‌نوردی ارتفاع بلند در اروپا تبدیل کرده است.
کلام آخر
پناهگاه مارگاریتا، ایستاده بر فراز قله‌ای یخ‌زده و در مرزی میان زیست انسانی و مرگ خاموش ارتفاع، نه‌فقط یک سازه، بلکه نشانه‌ای از جسارت و پیوستگی علم و کوه‌نوردی است. این مکان، تلفیقی است از زیست‌پذیری حدی، پژوهش در لبه‌ی توان زیستی انسان، و تاریخ صعود در دل آلپ. هر شب‌مانی در آن، نه فقط اقامت، بلکه آزمونی است برای بدن، ذهن و شناخت از حدود توانایی.
در دنیایی که ارتفاع، فقط عددی روی نقشه نیست بلکه شاخصی برای فشار، کمبود و تصمیم است، مارگاریتا یادآور این حقیقت است که پناهگاه‌ها فقط پناه نیستند؛ بلکه آیینه‌ای از فهم ما نسبت به کوه، نسبت به تلاش، و نسبت به همکاری انسان و دانش در دل طبیعت‌اند.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
