در میان قله‌های سربه‌فلک‌کشیده هیمالیا و در مسیر صعود به قله اورست، در دل دره خومبو، یکی از خطرناک‌ترین و در عین حال شگفت‌انگیزترین گذرگاه‌های یخی جهان قرار گرفته است. یخشار خومبو (Khumbu Icefall) به‌عنوان بخشی از یخچال طبیعی خومبو (Khumbu Glacier)، نماد قدرت و در عین حال شکنندگی کوهستان‌های بلند محسوب می‌شود. این منطقه یکی از پرمخاطره‌ترین بخش‌های مسیر صعود به اورست است که هر ساله کوهنوردان حرفه‌ای و تیم‌های نجات را به چالش می‌کشد.
این مقاله به بررسی دقیق ویژگیهای یخچال و یخشار خومبو می‌پردازد و تأثیر آنها بر صعودهای ارتفاعات بلند را تحلیل می‌کند. همچنین برای درک بهتر مفاهیم، مطالعه مطالب «یخچال‌های طبیعی کوهستانی: ابررودهایی از یخ در دل قله‌ها» و «آناتومی یخچال طبیعی کوهستانی» پیشنهاد می‌شود.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
یخچال خومبو
یخچال خومبو (Khumbu Glacier) با طول تقریبی ۱۵ کیلومتر در دامنه جنوبی قله اورست و در رشته‌کوه هیمالیای نپال قرار گرفته است. این یخچال از جمله مشهورترین و فنی‌ترین یخچال‌های طبیعی کوهستانی جهان به‌شمار می‌آید. مبدا این یخچال در ارتفاعی حدود ۷۶۰۰ متر، در ناحیه‌ای میان یال‌های جنوبی اورست و لوتسه ـ نوپتسه قرار دارد و تا ارتفاع تقریبی ۴۹۰۰ متر امتداد می‌یابد.
یخچال خومبو با سرعت میانگین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر در روز حرکت می‌کند و از فعال‌ترین یخچال‌های کوهستانی محسوب می‌شود. عامل اصلی تمایز آن از سایر یخچال‌ها، یخشار خومبو (Khumbu Icefall) است. در این بخش، شیب بستر ناگهان افزایش می‌یابد و بدنه یخ به‌دلیل این شیب شدید، توانایی حرکت پیوسته خود را از دست می‌دهد. در نتیجه، یخ می‌شکند و به‌شکل بلوک‌های عظیم و ناپایدار، در قالب سراک‌های مرتفع و شکاف‌های عمیق فرو می‌ریزد.
این گذرگاه یخی و ناپایدار به «یخشار خومبو» شهرت یافته است و به‌عنوان بخشی از مسیر صعود به اورست، خطرات و چالش‌های فنی بسیاری را ایجاد می‌کند. یادآوری می‌شود: قله اورست با ارتفاع ۸۸۴۸ متر بلندترین قله جهان و قله لوتسه با ارتفاع ۸۵۱۶ متر چهارمین قله بلند جهان است. هر دو قله در قلمرو نپال و در قلب دره خومبو جای گرفته‌اند.
یخشار خومبو
در پایین‌دست یخچال خومبو و در انتهای «دره سکوت» (Western Cwm)، یخ‌ها در بازه ارتفاعی ۵۴۵۰ تا ۵۸۰۰ متر به پرتگاهی با ارتفاع حدود ۶۰۰ متر می‌رسند که یخشار خومبو (Khumbu Icefall) را شکل می‌دهد. در این منطقه، شیب بستر یخچال به‌طور ناگهانی افزایش می‌یابد و بدنه یخچال، به‌دلیل این شیب، توانایی حرکت پیوسته خود را از دست می‌دهد. جریان یخ در این بخش می‌شکند و به‌شکل بلوک‌های عظیم و ناپایدار در قالب سراک‌های مرتفع و شکاف‌های عمیق فرو می‌ریزد.
این بخش از یخچال به‌عنوان نخستین چالش جدی مسیر صعود به اورست از طریق گردنه جنوبی شناخته می‌شود و در زمره فنی‌ترین و خطرناک‌ترین گذرگاه‌های یخی جهان قرار دارد. یخشار خومبو به‌دلیل ناپایداری شدید، شکاف‌های عمیق، سراک‌های مرتفع و ریزش‌های ناگهانی، شهرتی مرگبار دارد. این خطرات در ساعات بعدازظهر، به‌واسطه افزایش دمای هوا و کاهش انسجام یخ، شدت می‌یابند.
کوهنوردان و شرپاها برای عبور از این گذرگاه، معمولاً در نخستین ساعات بامداد و پیش از طلوع آفتاب اقدام می‌کنند. در این زمان، دمای هوا پایین‌تر و انسجام یخ بیشتر است. پس از عبور از این ناحیه، مسیر یخچال از جهت شمال‌غربی به جنوب‌غربی منحرف می‌شود و کمپ اصلی صعود به اورست، در ارتفاع حدود ۵۴۰۰ متر و مجاورت همین بخش قرار دارد. در ادامه، فرسایش یخچالی شدت می‌گیرد و یخچال به‌صورت پراکنده و جاری از شرق مناطق گوراک شپ (Gorak Shep) و لوبوچه (Lobuche) عبور کرده و در شمال روستای دوگلا (Dughla) پایان می‌یابد.
تهدیدات اقلیمی و آینده مبهم یخچال خومبو
یخچال خومبو، مانند دیگر یخچال‌های مرتفع، به‌طور مستقیم در معرض تغییرات اقلیمی جهانی قرار گرفته است. در منطقه هیمالیا، افزایش میانگین دما با سرعتی بیش از میانگین جهانی رخ می‌دهد و باعث افزایش نرخ ذوب یخ و کاهش حجم یخچال شده است. این تغییرات، ناپایداری بیشتری را در بخش‌های یخشاری یخچال خومبو ایجاد کرده و شرایط خطرناک‌تری را برای مسیرهای صعود به اورست به‌وجود آورده‌اند.
در سال‌های اخیر، برکه‌های یخچالی کوچک روی سطح یخچال خومبو به‌تدریج گسترش یافته‌اند و به یکدیگر پیوسته‌اند. این پهنه‌های آبی جدید، در کنار نشست بخش‌های زیرین یخچال به‌دلیل ذوب لایه‌های پایینی، نشانه‌هایی از آغاز روند فروپاشی ساختاری در پایین‌دست یخچال محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، کاهش بارش برف در نواحی بالادست، مانع تغذیه پیوسته یخچال شده و جریان یخ را به‌شدت کاهش داده است.
این تغییرات منجر به کاهش ضخامت یخچال، افت نرخ حرکت و انباشت تنش در سراک‌ها و شکاف‌ها شده‌اند. این شرایط نه‌تنها خطر فروپاشی‌های ناگهانی را افزایش می‌دهد، بلکه مسیرهای سنتی صعود به اورست را نیز بی‌ثبات می‌کند. مطالعات ژئومورفولوژیک و تحلیل‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که اگر روند گرمایش ادامه یابد، یخچال خومبو در چند دهه آینده حجم قابل‌توجهی از جرم خود را از دست خواهد داد و به نمونه‌ای از فروپاشی گسترده یخچال‌های مرتفع بدل خواهد شد. چنین رویدادی دسترسی به اورست و تعادل آبی و محیطی منطقه را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.
دکترهای یخشار خومبو
صعود به اورست از جبهه جنوبی ناگزیر از عبور از یخشار خومبو است؛ منطقه‌ای که آمیزه‌ای از زیبایی وحشی، تکنیک‌های پیشرفته و خطری دائمی محسوب می‌شود. سراک‌هایی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر در این ناحیه شکل می‌گیرند و برای عبور از آن، استفاده از تجهیزاتی چون طناب ثابت، نردبان، کلنگ، تبر یخ، کرامپون، پیچ یخ و لنگر برفی ضروری است. عبور از این مسیر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و ارزیابی مستمر خطرات است.
در خطرناک‌ترین بخش مسیر صعود، گروهی از شرپاهای باتجربه به‌عنوان «دکترهای یخشار» (Icefall Doctors) هر سال پیش از آغاز فصل صعود، وظیفه آماده‌سازی و ایمن‌سازی یخشار خومبو را بر عهده دارند. آنها با نصب طناب‌های ثابت، نردبان‌های فلزی و پایش روزانه ساختار یخ، مسیر عبور از این گذرگاه مرگبار را برای صدها کوه‌نورد فراهم می‌کنند. عنوان «دکتر» در این‌جا، بیانگر مهارت آنها در تشخیص و «درمان» خطرات مسیر است.
دکترهای یخشار نخستین افرادی هستند که در سحرگاهان سرد و بی‌رحم، گام در این مسیر می‌گذارند. آنها با دقت تغییرات سراک‌ها و شکاف‌های یخی را شناسایی کرده و مسیرهای امن را بازسازی می‌کنند. این تیم کوچک، با تحمل فشارهای جسمی و روانی شدید، ایمنی صدها صعودکننده را تضمین می‌کند. بدون تلاش‌های بی‌وقفه این افراد، عبور از یخشار خومبو حتی برای کوهنوردان حرفه‌ای بسیار دشوار و گاه ناممکن می‌شود. دکترهای یخشار، ستون فقرات عملیات صعود از مسیر جنوبی هستند و با هر طناب و نردبان، پلی میان زندگی و مرگ می‌سازند.
هلیکوپترها و پهپادها در خومبو
یخشار خومبو به‌عنوان یکی از پرمخاطره‌ترین گذرگاه‌های یخی جهان، سالانه جان شرپاها و کوهنوردان بسیاری را تهدید می‌کند. ناپایداری همیشگی یخ‌ها، سقوط مکرر سراک‌ها و افزایش خطرات ناشی از تغییرات اقلیمی، ضرورت کاهش رفت‌وآمد انسانی در این منطقه را برجسته کرده است. یکی از نخستین تلاش‌ها، انتقال بارها از کمپ اصلی به کمپ ۱ با استفاده از هلیکوپتر بود. اما دولت نپال به‌دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی و محدودیت‌های پرواز در ارتفاعات بالا، به‌ویژه بالاتر از کمپ اصلی، مقرراتی برای پرواز وضع کرده است. آسیب‌پذیری اکوسیستم شکننده خومبو و افزایش ردپای کربن در این محیط پاک، نگرانی‌های اصلی این محدودیت‌ها هستند.
در سال‌های اخیر، پیشرفت فناوری‌های پروازی توجه را به استفاده از پهپادهای باری معطوف کرده است. در سال ۲۰۲۴، پهپاد DJI Flychart 30 موفق شد محموله‌ای به وزن ۲۲۵ کیلوگرم را ظرف کمتر از یک ساعت از کمپ اصلی (ارتفاع ۵۳۰۰ متر) به کمپ ۱ (ارتفاع ۶۱۰۰ متر) منتقل کند. این عملیات، که در حالت سنتی نیازمند صعود و فرود ۱۴ شرپا طی ۶ ساعت بود، گامی مهم در کاربرد فناوری‌های نوین در صعودهای هیمالیایی محسوب می‌شود.
با این حال، استفاده از پهپادها، فرصت‌های شغلی جامعه شرپا را تهدید می‌کند؛ جامعه‌ای که نسل‌به‌نسل با کوه‌نوردی و راهنمایی صعودها پیوند خورده است. به همین دلیل، جامعه کوه‌نوردی اکنون استفاده گسترده از این فناوری‌ها را نه‌تنها از منظر فنی، بلکه از دیدگاه‌های اخلاقی و اجتماعی به بحث گذاشته است.
در نهایت، ورود هلیکوپترها و پهپادها به منطقه خومبو، جدالی میان کارایی و مسئولیت‌پذیری ایجاد کرده است: تلاشی برای کاهش خطرات انسانی، در برابر حفاظت از میراث زنده کوهستان و مردم آن.
مشخصات فنی یخچال و یخشار خومبو
| مشخصه | مقدار |
|---|---|
| طول یخچال خومبو | حدود ۱۵ کیلومتر |
| ارتفاع شروع یخچال | حدود ۷۶۰۰ متر |
| ارتفاع پایان یخچال | حدود ۴۹۰۰ متر |
| طول یخشار خومبو | حدود ۶۰۰ متر |
| موقعیت یخشار خومبو | بین ارتفاعات ۵۴۵۰ تا ۵۸۰۰ متری |
| سرعت حرکت یخچال | میانگین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر در روز |
| ارتفاع سراک‌ها در یخشار | گاه بیش از ۲۰ متر |
| شیب یخشار خومبو | بسیار تند، منجر به تشکیل شکاف‌ها و سراک‌ها |
| شیب بخش پایینی یخچال | حدود ۳٪ (۲ درجه) |
| محل قرارگیری کمپ اصلی اورست | در مجاورت پایان یخشار، ارتفاع ۵۴۰۰ متر |
جمع‌بندی
یخچال و یخشار خومبو، ترکیبی از خطر و زیبایی در دل رشته‌کوه هیمالیا هستند و در زمره فنی‌ترین گذرگاه‌های کوهستانی جهان قرار دارند. در این مسیر دشوار، نقش دکترهای یخشار (Icefall Doctors) در ایمن‌سازی و هدایت کوهنوردان، برجسته و حیاتی است. آنها با مهارت، تجربه و شناخت عمیق خود، امکان عبور ایمن را برای صدها کوه‌نورد فراهم می‌کنند.
با وجود این تلاش‌ها، تهدیدهای اقلیمی مانند افزایش دمای هوا، کاهش تغذیه برفی و تشکیل دریاچه‌های ناپایدار، آینده یخچال خومبو را به چالش کشیده‌اند. پهپادهای باری به‌عنوان ابزاری نوظهور برای کاهش خطرات انسانی در مسیر صعود معرفی شده‌اند، اما همچنان استفاده از هلیکوپتر در این ارتفاعات به‌دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی محدود است.
در نهایت، خومبو نمادی از تلاقی علم، تلاش انسانی و تأثیر تغییرات اقلیمی است؛ جایی که هر گام کوه‌نورد، پژواک نبض تپنده زمین و اراده بشر برای غلبه بر طبیعت است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
