فصل بهار، با تمام زیبایی و طراوتش، یکی از چالش‌برانگیزترین دوره‌های سال برای کوهپیمایی و کوهنوردی به شمار می‌آید. برخلاف تصور رایج، صعودهای بهاری نه‌تنها ساده‌تر از زمستان نیستند، بلکه در بسیاری موارد به دلیل ناپایداری‌های جوی، ذوب تدریجی برف‌ها و فعال‌شدن عوامل طبیعی خطرناک‌تر نیز هستند. بنابراین، برای بهره‌مندی ایمن از زیبایی‌های این فصل، آشنایی با اصول خاص بهاری در برنامه‌ریزی، تجهیزات، ارزیابی خطر و رفتار در طبیعت ضروری است.
در این مقاله، به مهم‌ترین نکات فنی، اقلیمی و محیط‌زیستی که کوهنوردان و طبیعت‌گردان باید در فصل بهار مدنظر داشته باشند می‌پردازیم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
ویژگیهای اقلیمی بهار در کوهستان
فصل بهار در کوهستان با ناپایداری‌های جوی و تغییرات ناگهانی همراه است. برف زمستانی هنوز در ارتفاعات باقی‌مانده و با گرم شدن تدریجی هوا، فرآیند ذوب آغاز می‌شود. همین موضوع می‌تواند منجر به بروز پدیده‌هایی چون برفابه، بهمن‌های خیس (Wet Avalanches)، لغزش زمین در شیب‌های اشباع‌شده از آب، ریزش سنگ و بالا آمدن سطح آب رودخانه‌ها شود.
در روزهای بهاری، شرایط آب‌وهوایی می‌تواند به‌سرعت از آفتابی به بارانی، برفی یا مه‌آلود تغییر کند. در نتیجه، کوهنوردان باید پیش از هر برنامه، گزارش دقیق هواشناسی را بررسی کرده و برای تغییرات ناگهانی آماده باشند. هم
چنین ساعات گرم‌تر روز، احتمال ریزش بهمن یا حرکت برف‌های سنگین را افزایش می‌دهد؛ بنابراین برنامه‌ریزی مناسب زمان صعود و فرود اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
لباس و تجهیزات مناسب برای بهار
در کوهنوردی بهاری، تنوع شرایط آب‌وهوایی به گونه‌ای است که انتخاب درست لباس و تجهیزات می‌تواند تفاوت بزرگی در راحتی، ایمنی و موفقیت برنامه ایجاد کند. اصل کلیدی، پوشش لایه‌ای (Layering System) است:
لایه‌ی پایه (Base Layer): باید رطوبت بدن را دور نگه دارد. استفاده از لباس‌های تنفسی و خشک‌شونده (مانند پشم مرینوس یا الیاف مصنوعی) توصیه می‌شود.
لایه‌ی میانی (Insulation Layer): برای حفظ گرمای بدن، بسته به دما از پلی‌استر، پلار یا پَر استفاده می‌شود. پلار سبک‌تر و مناسب‌تر برای بهار است.
لایه‌ی خارجی (Shell Layer): این لایه باید ضدباد و ضدآب باشد تا از بدن در برابر بارش‌های ناگهانی، برفابه و بادهای سرد محافظت کند. ژاکت‌های گورتکس یا مشابه آن انتخاب‌های مناسبی هستند.
علاوه بر لباس، باید موارد زیر نیز در فهرست تجهیزات قرار گیرند:
- گتر برای جلوگیری از نفوذ آب و برفابه به کفش
- کفش‌های ضدآب و مناسب کوهنوردی فنی یا پیمایش گل‌آلود
- دستکش مناسب فصل و یا شرایط
- عینک آفتابی با محافظت UV برای جلوگیری از آسیب برف‌کوری به دلیل بازتاب نور روی برف
- کلاه سبک یا بیس‌کپ برای محافظت در برابر آفتاب
- کرم ضد آفتاب و محافظ لب
- کیسه ضدآب برای وسایل حساس مثل گوشی، نقشه یا GPS
در فصل بهار، داشتن پوشش ضدآب قابل اعتماد حتی برای یک صعود کوتاه الزامی است، چون بارش‌های غیرمنتظره می‌توانند در عرض چند دقیقه شرایط را بحرانی کنند.
برنامه‌ریزی مسیر با توجه به شرایط فصلی
در کوهنوردی بهاری، برنامه‌ریزی دقیق مسیر اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا شرایط زمین، آب‌وهوا و دسترسی به مسیرها ممکن است در مقایسه با زمستان یا تابستان به‌کلی متفاوت باشد.
برف باقی‌مانده: در بسیاری از ارتفاعات، برف زمستانی همچنان باقی مانده یا در حال ذوب است. این وضعیت می‌تواند عبور از مسیرها را کندتر، خیس‌تر و خطرناک‌تر کند. وجود برف‌آبه، توده‌های برف نرم یا یخ‌زده، و بهمن‌های کوچک بهاری از جمله چالش‌های متداول هستند.
آبراهه‌ها و نهرها: ذوب برف می‌تواند باعث جاری شدن ناگهانی نهرها یا سیلاب‌های کوچک شود که عبور از آن‌ها را دشوار یا حتی خطرناک می‌کند. لازم است در نقشه‌ی مسیر، نقاط عبور از رودها و پل‌ها با دقت بررسی شوند و برای عبور جایگزین در صورت افزایش حجم آب برنامه‌ریزی شود.
لغزش‌ها و ریزش سنگ: گرم شدن هوا و ذوب یخ لایه‌های سنگی باعث ناپایداری در شیب‌ها شده و احتمال ریزش سنگ یا لغزش زمین افزایش می‌یابد. مسیرهای صخره‌ای و دهلیزها باید با دقت بیشتری انتخاب یا حتی حذف شوند.
ساعت شروع برنامه: به‌دلیل تغییرات سریع شرایط برفی، بهتر است برنامه‌های صعود و برگشت در ساعات صبح زود انجام شوند. با بالا رفتن دمای هوا در میانه‌ی روز، خطرات بیشتری مانند برفابه، مه و لغزش به وجود می‌آید.
بررسی گزارش مسیر: مطالعه‌ی گزارش‌های اخیر دیگر کوهنوردان درباره‌ی وضعیت مسیرها، شرایط برف و عبور از نقاط کلیدی بسیار کمک‌کننده است.
گزینه‌های بازگشت اضطراری: همیشه مسیر یا برنامه‌ی جایگزین برای بازگشت سریع در صورت تغییر ناگهانی هوا یا وضعیت مسیر در نظر گرفته شود.
خطرات رایج کوهنوردی در فصل بهار
فصل بهار، با وجود هوای ملایم و طبیعت زیبا، مجموعه‌ای از خطرات خاص خود را برای کوهنوردان به همراه دارد. شناخت این خطرات و آمادگی برای مواجهه با آن‌ها، بخش مهمی از کوهنوردی ایمن در این فصل است.
۱. ریزش سنگ و صخره
گرم‌شدن هوا، یخ‌زدایی لایه‌های سنگی و ذوب یخ موجود در شکاف‌ها باعث می‌شود سنگ‌ها ناپایدار شده و ریزش کنند. مسیرهایی که در زیر دهلیزها، دیواره‌ها یا سنگ‌های سست قرار دارند در بهار به‌شدت خطرناک‌تر از فصول دیگر هستند.
۲. برفابه (Slush Avalanches) و بهمن‌های بهاری
برف نرم و خیس بهاری می‌تواند باعث ایجاد بهمن‌های کوچک اما سنگین شود که به دلیل وزن زیاد، خطر جراحات شدید یا دفن شدن را در پی دارند. این بهمن‌ها اغلب در ساعات بعد از ظهر یا زمانی که دمای هوا بالا می‌رود رخ می‌دهند.
۳. لغزش و فرو رفتن در برف ذوب‌شده
برف نیمه‌ذوب‌شده ممکن است سطحی پایدار نشان دهد، اما در اثر فشار ناگهانی فرو بریزد. این اتفاق به‌ویژه در نزدیکی سنگ‌ها، تنه‌ی درختان و نهرهای پنهان‌شده زیر برف شایع است.
۴. مه، تغییرات سریع هوا و کاهش دید
در بهار، تغییرات ناگهانی دما و فشار می‌تواند باعث تشکیل مه غلیظ یا ابر در ارتفاعات شود. این موضوع خطر گم‌کردن مسیر و جدا شدن از تیم را افزایش می‌دهد. داشتن نقشه، قطب‌نما و GPS ضروری است.
۵. آب‌های جاری و عبورهای خیس
افزایش دبی نهرها و آبراهه‌ها می‌تواند گذر از برخی مسیرها را خطرناک یا حتی غیرممکن کند. حتی برفِ روی نهرهای کوچک ممکن است به دام بیندازد و موجب خیس شدن کامل لباس و تجهیزات شود.
۶. سرمازدگی موضعی در کنار آفتاب‌سوختگی
هوای خنک در ترکیب با نور شدید خورشید باعث می‌شود کوه‌نورد دچار غفلت شود. آفتاب‌سوختگی شدید روی پوست، لب و قرنیه چشم (برف‌کوری) یا در مقابل، بی‌حسی و یخ‌زدگی انگشتان ممکن است در یک برنامه بهاری همزمان رخ دهد.
نکات زیست‌محیطی کوهپیمایی بهاری
بهار، فصل تولد دوباره طبیعت است. پوشش گیاهی تازه، گل‌های شکوفا، و افزایش فعالیت حیات‌وحش، منظره‌ای چشم‌نواز خلق می‌کند. اما همین زیبایی‌ها، نیازمند مراقبت بیشتر کوهنوردان است.
۱. گل‌های بهاری و پوشش گیاهی آسیب‌پذیر
بسیاری از گیاهان و گل‌های بهاری مانند زنبق وحشی، پامچال، گل‌گون یا آلاله در این فصل جوانه می‌زنند و بسیار حساس هستند. حتی یک قدم اشتباه می‌تواند آن‌ها را له کرده و روند رشدشان را مختل کند. پایبندی به مسیر مشخص، یکی از مهم‌ترین اصول احترام به طبیعت در این فصل است.
۲. فعالیت افزایش‌یافته حیات‌وحش
با گرم شدن هوا، حیواناتی مانند روباه، مار، سمور، بز کوهی یا حتی خرس‌ها فعال می‌شوند. نزدیک شدن بی‌دلیل به این حیوانات یا ایجاد سروصدای زیاد، ممکن است باعث استرس و حتی رفتارهای تهاجمی شود. حفظ فاصله‌ی ایمن و آرامش رفتار ضروری است.
۳. آسیب‌پذیری خاک‌های مرطوب و مسیرهای نرم
در بهار، مسیرها اغلب خیس، گل‌آلود یا پوشیده از برف نیمه‌ذوب هستند. تردد خارج از مسیر یا عبور با کفش نامناسب، باعث تخریب خاک و ایجاد فرسایش می‌شود. استفاده از باتون کوهنوردی با گل‌برگ مخصوص، گام‌برداری سبک و پرهیز از حرکت‌های ناگهانی توصیه می‌شود.
۴. اصول «Leave No Trace» در بهار
رعایت هفت اصل «رد پا نگذاریم» (Leave No Trace) در فصل بهار اهمیت دوچندانی دارد. به‌ویژه در مواردی چون:
- جمع‌آوری کامل زباله
- عدم قطع گیاهان یا چیدن گل
- عدم استفاده از منابع آبی برای شست‌وشو با مواد شیمیایی
- خودداری از روشن‌کردن آتش در نزدیکی پوشش گیاهی خشک‌شده از زمستان
۵. مراقبت از زیست‌گاه‌ها در ارتفاعات پایین‌تر
در ارتفاعات میانی، که اغلب در بهار محل زادآوری پرندگان یا چراگاه‌های اولیه‌ی حیوانات هستند، حتی توقف کوتاه‌مدت یا صدای بلند انسان می‌تواند چرخه‌ی زیستی منطقه را مختل کند. رعایت سکوت، توقف در نقاط مشخص و استفاده از دوربین به‌جای نزدیک‌شدن به حیوانات، نشانه‌ی درک و اخلاق کوهنوردی است.
نکاتی تکمیلی از تجربه‌های میدانی
به یاد داشته باشیم که در کوهستان، زمستان زودتر از دامنه آغاز می‌شود و دیرتر به پایان می‌رسد. حتی تا اواسط خرداد، برف‌چال و سرمای زمستانی در کمین است.
- مهارت عبور ایمن از رودخانه‌های بهاری را تمرین کرده باشید. در صورت لزوم، از عبور صرف‌نظر کنید.
- به‌محض تغییر آب‌وهوا یا بروز مه، تصمیمات بازگشت یا توقف را جدی بگیرید.
- در فصل بهار، احتمال رویارویی با باد شدید، رعدوبرق، بوران، و بارش تگرگ وجود دارد. این موارد را در برنامه‌ریزی خود لحاظ کنید.
- هرگز به آب شدن سریع برف‌ها دل‌خوش نباشید. سست شدن سطح برفی، احتمال سقوط را افزایش می‌دهد.
جمع‌بندی: هوشیاری، آمادگی و احترام؛ سه اصل کوهپیمایی بهاری
کوهپیمایی و کوهنوردی در فصل بهار فرصتی استثنایی برای تجربه‌ی طبیعت بیدار‌شده و مناظر کم‌نظیر کوهستان است. اما همین زیبایی‌ها، با چالش‌هایی همراه‌اند که تنها با آگاهی و آمادگی می‌توان با آن‌ها روبه‌رو شد.
تغییرات ناگهانی هوا، خطرات مربوط به برف و لغزش، مسیرهای گل‌آلود یا ناپایدار، و حضور حیات‌وحش فعال، همگی ایجاب می‌کنند که کوهنوردان با دیدی دقیق‌تر، برنامه‌ریزی به‌روزشده و تجهیزات متناسب به کوهستان وارد شوند.
در کنار همه‌ی جنبه‌های فنی و ایمنی، حفظ احترام به محیط‌زیست و پایبندی به اصول اخلاقی کوهنوردی، مانند حفظ سکوت، رعایت مسیر، و پرهیز از آسیب به گیاهان و جانوران، از مسئولیت‌های مهم کوهنوردان در فصل بهار است.
با در نظر گرفتن این اصول، بهار می‌تواند فصلی امن، لذت‌بخش و پربار برای فعالیت‌های کوهستانی باشد. هم برای ما و هم برای طبیعتی که در حال بازگشت به زندگی است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
