یادگیری روش‌های عبور از رودخانه در کوه‌نوردی یکی از پایه‌ای‌ترین مهارت‌هایی است که در بسیاری از برنامه‌های پیمایشی ممکن است از چالش برانگیزترین موارد آن برنامه باشد. در ارتفاعات، رودخانه‌ها و آبراهه‌ها نه‌تنها موانع جغرافیایی هستند، بلکه خطراتی واقعی و گاه مرگ‌بار ایجاد می‌کنند.
در شرایطی مانند فصل بهار یا مسیرهایی با سرچشمه‌های یخچالی، عواملی مانند شدت جریان آب، بستر ناپایدار، دمای پایین و وجود جریان‌های برگشتی، خطر عبور را افزایش می‌دهند. تصمیم‌گیری نادرست، اجرای تکنیک‌های ناصحیح یا نبود آمادگی جسمی و ذهنی، مهم‌ترین دلایل بروز حادثه در هنگام عبور از رودخانه‌اند.
در این مقاله با اصول ارزیابی، انتخاب مسیر و همچنین روش‌های عبور انفرادی و انواع روش‌های گروهی، بدون طناب و یا با طناب حمایت، و واکنش‌های اضطراری در برابر سقوط را بررسی می‌کنیم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
شناسایی ویژگیهای رودخانه‌های کوهستانی
رودخانه‌هایی که در مناطق کوهستانی جریان دارند، ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را از جریان‌های کم‌ارتفاع یا دشتی متمایز می‌سازد. این ویژگی‌ها، به‌ویژه در شرایط عبور، باید به‌درستی شناسایی شوند تا تصمیم‌گیری فنی مبتنی بر واقعیت صورت گیرد.
جریان‌های کوهستانی معمولاً از ذوب برف، بارندگی‌های فصلی، یا خروجی یخچال‌ها تغذیه می‌شوند. بنابراین نوسان آن‌ها در طول شبانه‌روز می‌تواند قابل‌توجه باشد. در بهار، این جریان‌ها در ساعات بعد از ظهر به بیشترین شدت می‌رسند، زیرا ذوب روزانه برف‌چال‌ها و برف‌پوش‌های بالادست در میانه‌ی روز به پایین می‌رسد. در نتیجه، بخشی از رودخانه که صبح زود کم‌عمق و آرام به‌نظر می‌رسد، ممکن است چند ساعت بعد غیرقابل‌عبور شود.
ساختار بستر رودخانه نیز در ارتفاعات ویژگیهای خاصی دارد. بسیاری از آن‌ها بستر سنگی، متحرک یا ناپایدار دارند. برخی نقاط با ماسه‌ی شل یا گل اشباع پوشیده شده‌اند. همچنین، حضور موانع طبیعی مانند شاخه‌ها، تنه‌ی درختان یا تخته‌سنگ‌های افتاده، جریان آب را به‌شدت تغییر می‌دهد و می‌تواند گرداب یا جریان‌های چرخشی خطرناک ایجاد کند.
ارزیابی و تشخیص محل عبور ایمن
پیش از تصمیم‌گیری برای عبور، کوه‌نورد باید محل رودخانه را به‌دقت از نظر عرض، عمق، رنگ آب، وضعیت بستر و شدت جریان بررسی کند. محل عبور باید کم‌عمق، یکنواخت و عاری از موانع غوطه‌ور یا نیمه‌غوطه‌ور باشد. آب‌های کدر معمولاً نشان‌دهنده‌ی وجود گل، سنگ یا چوب معلق هستند که می‌توانند دید به بستر را از بین ببرند.
در واژه‌گان منابع سنتی جغرافیا و در ادبیات کوه‌نوردی فارسی، به کم‌عمق‌ترین بخش رودخانه که امکان عبور از آن بدون ابزار فراهم است، گُدار گفته می‌شود. معمولاً محل عبور یا گدار مناسب، نقطه‌ای است که عمق آن کمتر از زانو باشد و بستر آن از سنگ‌های لغزنده، گل چسبنده یا فرورفتگی‌های پنهان پاک باشد. نقاطی که عرض بیشتری دارند، جریان آرام‌تری هم دارند و گزینه‌های بهتری برای عبور محسوب می‌شوند. در مقابل، بخش‌های باریک و شتاب‌دار، به‌ویژه در نزدیکی آبشارها یا پیچ‌های تند، معمولاً فشار نقطه‌ای بالایی ایجاد می‌کنند و عبور از آن‌ها خطرناک است.
پیش از ورود به آب، سرپرست باید شرایط جسمی و روانی اعضای گروه، میزان بار، و وجود افراد آسیب‌پذیر یا خسته را در نظر بگیرد. او باید تصمیم نهایی را بر پایه‌ی توان ضعیف‌ترین فرد گروه اتخاذ کند. در صورتی‌که محل عبور مشکوک به‌نظر برسد یا امکان عبور ایمن وجود نداشته باشد، انتخاب مسیر جایگزین همواره بهترین گزینه است.
آماده‌سازی فرد و تجهیزات پیش از ورود به آب
افراد تیم باید پیش از ورود به رودخانه، اقدامات آماده‌سازی دقیقی را انجام دهند. این اقدامات شامل تنظیم صحیح پوشاک، بررسی وضعیت کوله‌پشتی، ایمن‌سازی وسایل الکترونیکی و کاهش تماس بدن با جریان آب است.
استفاده از گتر و بستن درست بندهای آن مانع از گیرکردن پاچه‌های شلوار در جریان آب می‌شود. کوه‌نورد باید لباس‌هایی را که بند یا بخش‌های آویزان دارند جمع کند یا در شلوار قرار دهد. همچنین، نباید از شلوارهایی استفاده شود که پایین آن‌ها با کش بسته شده است؛ زیرا این نوع پوشش باعث تجمع آب در پاچه و کاهش آزادی حرکت می‌شود. برای افزایش ایمنی، باید سطح تماس بدن با آب را تا حد امکان کاهش داد.
افراد تیم باید کوله را روی پشت حمل کند، اما بندهای کمر و سینه را شل ببندد تا در صورت نیاز، بتواند کوله را فوراً رها کند. در عین حال، می‌تواند با یک طناب انفرادی و گره مناسب، کوله را به بدن متصل نگه دارد. اگر کوله به‌درستی آب‌بندی شده باشد، مانند کیسه‌ی هوای شناور عمل می‌کند و در شرایط اضطراری روی آب باقی می‌ماند.
برای حفاظت از وسایل حساس مانند گوشی تلفن همراه یا دستگاه GPS، کوه‌نورد باید آن‌ها را در کیسه‌های نایلونی چندلایه قرار دهد و پیش از عبور، آن‌ها را خاموش کند تا از آسیب ناشی از آب جلوگیری کند.
روش‌های عبور انفرادی و گروهی از رودخانه
پیش از عبور از رودخانه، انتخاب روش مناسب باید با درنظر گرفتن شرایط جریان، عمق، وضعیت بستر و ترکیب اعضای تیم انجام گیرد. در برخی موقعیت‌ها، عبور انفرادی ایمن‌تر است و در شرایط دیگر، تنها روش گروهی یا حمایت‌شده پاسخ‌گو خواهد بود.
عبور انفرادی در جریان آرام
طبیعتگردان و کوهنوردانی که با رودخانه‌ای کم‌عمق، آرام و بدون مانع روبه‌رو هستند، می‌توانند عبور را به‌صورت انفرادی انجام دهند. در این حالت، فرد باید رو به جریان بایستد، پاها را کمی بیشتر از عرض شانه باز کند و بدن را کمی به جلو متمایل نگه دارد تا تعادل بهتری داشته باشد. گام‌برداری باید با زاویه‌ای مایل نسبت به جریان انجام شود تا فشار آب به حداقل برسد.
کوه‌نورد باید برای پایداری بیشتر از یک چوب‌دستی، کلنگ یا باتون استفاده کند. در صورت استفاده از دو باتون، بهتر است باتون بالادستی برای حفظ تعادل و باتون دیگر برای سنجش عمق به‌کار گرفته شود. پوشیدن کفش کوه‌نوردی نیز برای حفظ اصطکاک و محافظت از پا ضروری است.
عبور گروهی به‌صورت حلقه‌ای
در این روش، سه کوه‌نورد کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و دست‌های خود را روی شانه‌ی هم قلاب می‌کنند. قوی‌ترین نفر باید در سمت بالادست بایستد تا نیروی اصلی جریان را جذب کند. اعضای گروه با هماهنگی کامل، گام به گام در عرض رودخانه پیشروی می‌کنند. در صورت ناصافی بستر یا فشار زیاد جریان، گروه می‌تواند حرکت را به‌صورت مرحله‌ای انجام دهد تا تعادل حفظ شود.
عبور گروهی به‌صورت زنجیره‌ای
اعضای گروه در این روش در یک صف کنار هم قرار می‌گیرند، پهلوی یکدیگر را می‌گیرند و به‌صورت هم‌زمان و با گام‌های هماهنگ حرکت می‌کنند. نفر اول می‌تواند از چوب‌دستی برای بررسی بستر استفاده کند. سرپرست گروه باید با فرمان‌های مشخص هر گام را هدایت کند تا تمام اعضا هم‌زمان و پایدار حرکت کنند.
عبور با چوب مشترک (پهلو به پهلو)
در این روش، اعضای تیم در کنار هم قرار می‌گیرند و دست‌ها را به هم قلاب می‌کنند. همگی یک چوب بلند و محکم را نگه می‌دارند که باید به‌موازات جریان و کمی در بالادست قرار گیرد. این چوب نقش تکیه‌گاه مشترک را ایفا می‌کند و نیروی آب را در امتداد صف تقسیم می‌کند. اگر گروه گام‌های خود را با هماهنگی کامل بردارد، فشار جریان تا حد زیادی کنترل می‌شود.
اصول مشترک و نکات ایمنی
اعضای تیم باید پیش از ورود به آب علائم غیرکلامی را برای هماهنگی مشخص کنند، زیرا سروصدای جریان معمولاً ارتباط صوتی را غیرممکن می‌سازد. هرگونه بی‌نظمی در گام‌برداری، شروع ناگهانی، یا قطع ارتباط فیزیکی در میانه‌ی عبور، خطر سقوط گروه یا فرد را افزایش می‌دهد.
عبور با طناب و روش‌های حمایت
در شرایطی که جریان رودخانه قدرت بالایی دارد یا بستر آن پایداری کافی ندارد، باید از روش‌های عبور با طناب استفاده کنند. این روش‌ها زمانی مفید هستند که گروه از نظر فنی برای گره‌زنی، ساخت کارگاه و حمایت پویا یا ایستا آموزش دیده باشد. در غیر این صورت، استفاده‌ی ناآگاهانه از طناب می‌تواند خطر بیشتری نسبت به عبور بدون آن ایجاد کند.
ارسال نفر اول به‌سمت دیگر رودخانه
در این روش، یکی از اعضای تیم که از آمادگی جسمی بالاتری برخوردار است و وزن بیشتری دارد، برای عبور اولیه انتخاب می‌شود. این فرد با دو رشته طناب که به بدن او متصل‌اند، از سوی دیگر اعضای تیم حمایت می‌شود. پس از عبور و رسیدن به سوی دیگر رودخانه، یکی از این طناب‌ها به‌عنوان طناب حمایت برای افراد بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرد و طناب دیگر، به‌عنوان طناب اصلی فیکس‌شده، میان دو ساحل مهار می‌شود.
این فرد باید پیش از ورود به آب، مسیر را به‌درستی ارزیابی کرده باشد و از موقعیت نقطه‌ی ورود، شدت جریان، ویژگیهای بستر و محل خروج آگاهی کامل داشته باشد. در حین عبور، استفاده از کلنگ کوه‌نوردی، چوب‌دستی یا شاخه‌ی محکم درخت برای ایجاد نقطه‌ی اتکا توصیه می‌شود. پس از رسیدن به طرف مقابل، باید با استفاده از درخت یا تخته‌سنگ پایدار، یک کارگاه مطمئن ایجاد کند و یکی از دو طناب همراه را به آن متصل نماید. سپس، انتهای دیگر همان طناب نیز در ساحل مبدأ به یک کارگاه مستقل بسته می‌شود تا طناب فیکس‌شده به‌صورت کامل تثبیت شود.
رشته‌ی دوم طناب برای حمایت پویا از افراد در حال عبور استفاده می‌شود. پس از برقراری هر دو اتصال، عبور اعضای دیگر تیم می‌تواند آغاز گردد.
عبور اعضای گروه با استفاده از طناب فیکس‌شده
پس از تثبیت طناب اصلی میان دو سوی رودخانه و اطمینان از استحکام آن، هر فرد باید پیش از ورود به جریان آب، خود را به طناب فیکس‌شده متصل کند. برای این منظور، ابتدا با استفاده از طنابچه‌ی انفرادی، یک گره بولین (Bowline) در ناحیه‌ی سینه بسته می‌شود. سپس، انتهای دیگر همین طنابچه، به طول حدودی یک‌متر، با ایجاد یگ گره هشت حلقه و کارابین پیچ‌دار به طناب ثابت بصورت لغزنده متصل می‌شود. این اتصال، نقطه‌ی اصلی اتصال فرد به مسیر عبور است.
برای افزایش پایداری در برابر جریان آب و تقویت ایمنی عبور، باید یک نقطه‌ی اتصال دوم نیز برقرار شود. در این حالت، طناب حمایت جداگانه‌ای که دو انتهای آن در اختیار افراد پشتیبان در دو سوی رودخانه قرار دارد، از بخش میانی توسط یک گره اتصال و یا کارابین پیچ به بولین سینه‌ی فرد عبوری متصل می‌شود. این طناب نقش حمایت از دو طرف را ایفا می‌کند. ترکیب این دو اتصال—یکی به طناب فیکس‌شده و دیگری به طناب حمایتی—امکان حفظ تعادل و واکنش مؤثر در برابر فشار جریان یا چرخش ناگهانی بدن را فراهم می‌سازد.
نکات ایمنی در عبور با طناب
در جریان‌های عمیق یا بسیار متلاطم گروه پیمایش نباید از طناب برای عبور استفاده کنند. مگر آن‌که تیم از نظر مهارت، ابزار و هماهنگی در سطح بالا باشد. در این شرایط، احتمال گیرکردن زیر طناب، پیچ‌خوردگی یا فرو رفتن در جریان افزایش می‌یابد. برای کاهش ریسک، می‌توان کوله‌پشتی‌ها را جداگانه و با طناب به‌صورت کنترل‌شده عبور داد.
رفتار اضطراری در صورت سقوط در آب
اگر عضوی از گروه به‌طور ناخواسته در رودخانه سقوط کند، باید آرامش خود را حفظ کند و از حرکات ناگهانی یا بی‌هدف بپرهیزد. نخستین خطر، شوک حرارتی ناشی از آب سرد است که می‌تواند تنفس را مختل کند. تمرکز بر کنترل نفس، باز نگه‌داشتن سر و حفظ موقعیت بدنی ایمن، اولویت دارند.
فرد باید در وضعیت خوابیده به پشت قرار بگیرد، پاها را کمی بالا نگه دارد و آن‌ها را در جهت جریان قرار دهد. این حالت از برخورد مستقیم با سنگ‌ها یا موانع بستر جلوگیری می‌کند. بازوها می‌توانند در کنار بدن یا در حالت شنای پشت حرکت کنند تا جهت را حفظ کنند.
اگر فرد به مانعی مانند شاخه، تخته‌سنگ یا جریان چرخشی نزدیک می‌شود، باید بلافاصله به حالت شنای کلاسیک تغییر وضعیت دهد و تلاش کند خود را بر سطح مانع یا جریان بالا بکشد. جریان‌هایی که در پایین‌دست موانع تشکیل می‌شوند، اغلب چرخشی‌اند و اگر بدن در آن‌ها فرو برود، خروج بدون تکنیک و تمرین بسیار دشوار خواهد بود.
اعضای گروه که در خشکی قرار دارند باید بدون ورود مستقیم به آب، برای نجات اقدام کنند. آن‌ها می‌توانند از ابزارهایی مانند باتون، کلنگ، شاخه یا کیسه‌ی نجات استفاده کنند. در صورت نبود تجربه یا تجهیزات کافی، هیچ‌کس نباید خود را در معرض خطر قرار دهد.
کلام آخر
عبور از رودخانه‌ها در کوه‌نوردی، نه یک مهارت فرعی، بلکه دانشی بنیادین است که می‌تواند مرز میان یک تجربه‌ی موفق و یک حادثه‌ی غیرقابل بازگشت را تعیین کند. از ارزیابی ابتدایی محل عبور تا اجرای دقیق تکنیک‌های انفرادی و گروهی، از تصمیم برای برگشت تا آماده‌سازی کامل تجهیزات، هر مرحله بخشی از زنجیره‌ای حیاتی است که در صورت ضعف در یک حلقه، تمام ایمنی زیر سؤال می‌رود.
رودخانه‌های کوهستانی اغلب آرام به‌نظر می‌رسند، اما نیرو، حجم و پیچیدگی درونی آن‌ها درک‌نشده باقی می‌ماند تا لحظه‌ای که خطا رخ دهد. برخورد علمی، تحلیل فنی، آمادگی ذهنی و توانایی نه گفتن در لحظه‌ی تصمیم، ویژگی‌هایی هستند که یک کوه‌نورد را از فردی صرفاً جسور متمایز می‌کنند.
عبور ایمن از رودخانه، تمرینی برای قضاوت، برای هماهنگی، و برای احترام به طبیعت است. رودخانه فقط مانعی در مسیر نیست؛ آزمونی‌ست برای مهارت، بلوغ و مسئولیت‌پذیری ما در دل کوهستان.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
