کوه دماوند با ارتفاع ۵۶۰۹ متر، بلندترین قله ایران و یکی از برجسته‌ترین نمادهای طبیعی کشور به‌شمار می‌رود. این کوه آتشفشانیِ سترگ، میزبان یخچالها و برفچالهای متعددی است که در دامنه‌های آن گسترده‌اند. یخچالهای دماوند با ویژگیهای خاص خود، جلوه‌ای چشمگیر به این قله داده‌اند و در عین حال، چالش‌های فنی و زیست‌محیطی برای کوهنوردان ایجاد می‌کنند. در این مقاله، یخچالهای فعال و موجود دماوند معرفی و بررسی می‌شوند.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
یخچال های ایران
براساس کتاب یخچالهای طبیعی (نوشته دکتر سعید مرید و مهندس حمیده حسنی صفا)، تمام یخچالهای ایران از نوع کوهستانی هستند. شرایط جغرافیایی و اقلیمی کشور، امکان شکل‌گیری یخچالهای قطبی یا صفحه‌ای را نمی‌دهد و تنها در ارتفاعات بالای ۴۰۰۰ متر، یخچال‌هایی به‌صورت دائمی یا نیمه‌دائمی شکل گرفته‌اند.
پس از پایان فصل زمستان و با آغاز بهار، بخش عمده‌ای از برف‌ها ذوب می‌شوند. تا پایان اردیبهشت‌ماه، بیشتر چهره کوهستان از برف پاک می‌شود و تنها برفچالها باقی می‌مانند. عمر بیشتر این برفچالها نیز معمولاً تا تیرماه است. در این میان، یخچال زردکوه از نظر حجم بزرگترین یخچال طبیعی کشور به‌شمار می‌رود.
مهمترین یخچالهای طبیعی ایران در شش منطقه کوهستانی پراکنده شده‌اند: دماوند، تخت سلیمان، سبلان، اشتران‌کوه، زردکوه و دنا. در مقاله‌ای دیگر با عنوان «یخچالهای طبیعی ایران» این مناطق به‌تفصیل بررسی شده‌اند. در اینجا، به‌طور خاص بر یخچالهای کوه دماوند تمرکز داریم.
تقسیم‌بندی یخچالهای کوه دماوند
شرایط دماوند، شامل شیب تند مخروط آتشفشانی، حرارت درونی زمین و نبود سیرک‌های یخچالی، اجازه شکل‌گیری یخچال‌هایی مانند علم‌کوه یا سبلان را نمی‌دهد. بااین‌حال، در اطراف قله، یخچالها و برف‌چال‌هایی وجود دارند که برخی از آنها، مانند یخچال یخار، از نظر فنی بسیار مهم و خطرناک‌اند.
به‌طور کلی یخچالهای طبیعی اطراف قله دماوند را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف- یخچالهای شمالی و شمال شرقی اطراف قله دماوند:
- یخچال سیوله (جبهه شمالی)
- یخچال دوبی‌سل (جبهه شمالی)
- یخچال اسپله (جبهه شمالی)
- یخچال عروسک‌ها (جبهه شمالی)
- یخچال خورتاب‌سر (جبهه شمالی)
- یخچال یخار (شمال شرقی)
ب- یخچالهای پراکنده و برفچالهای اطراف دماوند:
- یخچال وزمین‌چال (شرقی)
- یخچال سرداغ (بین یالهای غربی و جنوب شمال غربی)
- یخچال غربی (بین یالهای شمال جنوب غربی و غربی)
- یخچال کافر دره (بین یالهای جنوبی و جنوب شرقی)
- یخچال آسپرین‌سر (بین یالهای جنوبی و جنوب جنوب غربی)
بررسی برخی از یخچالهای شاخص دماوند
یخچال یخار
بزرگترین یخچال دماوند که بر روی یال شرقی این کوه قرار گرفته است. این یخچال از زیر بام برفی زیر قله آغاز می‌شود و تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری ادامه دارد. مساحت آن حدود ۲ کیلومتر مربع برآورد می‌شود. به دلیل ریزش سنگ در فصول گرم و خطر بهمن در زمستان و بهار، صعود از این یخچال بسیار خطرناک است. کوهنوردان معمولاً صعود خود را از نیمه‌شب آغاز می‌کنند تا از پایداری نسبی سنگ‌ها پیش از تابش خورشید بهره ببرند.
– موقعیت: یال شرقی دماوند
– ارتفاع: از زیر بام برفی در زیر قله دماوند تا ارتفاع تقریبی ۴۰۰۰ متر
– مساحت: تقریبی ۲ کیلومتر مربع
ویژگی‌ها: یخچال یخار بزرگترین یخچال دماوند است. این یخچال به دلیل ریزش زیاد سنگ در فصول گرم و خطر وقوع بهمن در فصول بهار و زمستان، صعودی بسیار خطرناک دارد. کوهنوردانی که قصد صعود این یخچال را دارند، صعود خود را از نیمه شب آغاز می‌کنند تا از پایداری سنگ‌ها قبل از تابش نور خورشید بهره ببرند.
با مقایسه عکس یخچال یخار در دهه ۵۰ با وضعیت فعلی، تغییرات اساسی و کوچک شدن قابل‌توجه آن مشهود است. در عکس‌های قدیمی، دهلیز اصلی یخار به مانند دیواره‌ای یخی عظیم در سمت شمال شرقی بام یخی دیده می‌شده درحالی‌که اکنون بام برفی تقریباً بدون پوشش یخی است. تصاویر شهریورماه حدود ۶۰ سال پیش، شکاف‌های یخی گسترده‌ای را در محل بام کنونی نشان می‌دهد.
یخچال سیوله
یخچال سیوله بلندترین یخچال دماوند و ایران است که در سمت شمال غربی دماوند قرار گرفته است. شیب آن بسیار تند است و از ارتفاع تقریبی ۴۱۰۰ متری تا قله امتداد می یابد . در تابستان ریزش سنگ بر روی آن بسیار زیاد می باشد. سیوله دارای پیشانی های یخی از نوع آبی رنگ و سبز در ارتفاع ۵۲۰۰ متری می باشد . سطح آن دارای خلل و فرج زیاد است و بواسطه وجود طوفان های مداوم قله ،که مقادیر زیادی از خاک های آتشفشانی را بر سطح یخچال می باشند سیاه رنگ به نظر می رسند. و دارای مساحت تقریبی ۱٫۲ کیلومتر مربع می‌باشد. سیوله در اصل به معنی سیلاب سیاه می‌باشد. یخچال سیوله از دو تکه نسبتاً مجزا تشکیل یافته و حد فواصل یال پرشیب شمال و شمال غربی دماوند تا یال شمالی قله را فرا گرفته است.
– موقعیت: سمت شمال غربی دماوند
– ارتفاع: از ارتفاع تقریبی ۴۱۰۰ متری تا قله امتداد می یابد
– مساحت: تقریبی ۱.۲ کیلومتر مربع
– ویژگی‌ها: بلندترین یخچال دماوند و ایران، نام سیوله به معنی سیلاب سیاه است.
یخچال دوبی سل
این یخچال در شمال دماوند واقع شده و به صورت نوار کم عرضی از ارتفاع تقریبی ۴۰۰۰ متری تا قله امتداد دارد مساحت آن حدود ۰٫۷ کیلومتر مربع است. نام آن برگرفته از واژه‌های «دیو» و «سل» به معنی آبشار دیو است که به مرور زمان به «دوبی‌سل» تغییر یافته است. این یخچال نسبت به سیوله کم‌عرض‌تر و شیب آن نیز بسیار تند است وبر روی آن ریزش های مداوم سنگ جریان دارد.
– موقعیت: سمت شمالی دماوند
– مساحت: حدود ۰.۷ کیلومتر مربع
– ویژگی‌ها: نام این یخچال ترکیبی از واژه‌های دیو و سل به معنی آبشار دیو بوده که به دوبی سل تغییر پیدا کرده است.
یخچالهای عروسک‌ها
این یخچالها به صورت پراکنده و در سمت شمالی و شمال شرقی دماوند و از ارتفاع ۴۵۰۰ متر به بالا حد فواصل یال های شمال شمال شرقی تا یال شمال شرقی قله در جناح شمالی آن ودر میان یال های ویالچه های این بخش از کوه دیده می‌شوند. به دلیل تشکیل اشکالی شبیه مخروط در سطح این یخچالها که ارتفاع آنها تا ۸۰ سانتیمتر نیز می‌رسد، این یخچالها به نام «عروسک‌ها» شناخته می‌شوند. این اشکال بر اثر عوامل طبیعی مانند باد، تابش خورشید و تصعید ایجاد می‌شوند. دامنه آنها محدود است و طول هر کدام از آنها بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ متر است.
– موقعیت: سمت شمالی و شمال شرقی دماوند
– ارتفاع: از ۴۵۰۰ متر به بالا
– ویژگی‌ها: این یخچالها به دلیل تشکیل اشکالی شبیه مخروط، به نام عروسک‌ها شناخته می‌شوند. این آدمک‌های برفی به دلیل وزش باد، تصعید در سطح برف، شدت و زاویه تابش آفتاب و … تشکیل می‌شوند.
یخچال شمال غربی
یخچال شمال غربی در سمت یال سرداغ که قسمت سایه‌دار کوه دماوند می‌باشد تشکیل شده است و به دلیل اینکه از کمترین زمان تابش نور خورشید برخوردار است، نسبت به یخچالهای دیگر دماوند ریزش سنگ کمتری دارد. این یخچال بزگ شامل دو محیط یخچالی مجزاست که توسط یال های سرداغ تفکیک می شوند . شیب آن در قسمت های ابتدایی متوسط و در بالا تند و یخی است . یخچال شمال غربی نسبت به دیگر یخچال های دماوند از ریزش سنگ کمتری برخوردار است و به همین علت در تابستان ها از شفافیت بیشتری بر خوردار است . یخچال شمال غربی به طور تقریبی از ارتفاع ۴۳۰۰ متری تا قله امتداد می یابد . یال مرکزی شمال غربی دماوند در ارتفاع ۵۳۰۰ متری به داخل این یخچال فرو می رود.
– موقعیت: یال سرداغ، قسمت سایه‌دار دماوند
– ارتفاع: از ارتفاع تغریبی ۴۳۰۰ متر به بالا
– ویژگی‌ها: به دلیل کمترین زمان تابش نور خورشید، نسبت به یخچالهای دیگر دماوند ریزش سنگ کمتری دارد.
یخچال غربی (سیمرغ)
در جبهه غربی دماوند قرار گرفته و از نزدیکی قله تا ارتفاع حدود ۴۵۰۰ متر، بالای پناهگاه سیمرغ امتداد می‌یابد. این یخچال به‌صورت موازی و درهای شکل دیده می‌شوند. همچنین این یخچال به صورت های پراکنده از کوچک تا بزرگ و موازی در جناح های مختلف یال غربی دماوند نیز به چشم میخورند که بزرگترین آنها در شمال پناهگاه سیمرغ از ارتفاع ۴۳۰۰ متر تا نزدکی قله در درهای تنگ و پر شیب با کمترین ریزش سنگ دیده می شود و دو یخچال (برفچال باقیمانده ) کوچکتر آن در کنار یکدیگر در ارتفاع ۴۵۰۰تا ۵۰۰۰ متر در نزدیکی یال شمال جنوب غربی تشکیل شده است.
– موقعیت: جبهه غربی دماوند
– ارتفاع: از نزدیکی قله تا ارتفاع تقریبی ۴۵۰۰ متر در بالای پناهگاه سیمرغ
– ویژگی‌ها: یکی از یخچالهای بزرگ و مهم دماوند.
یخچال خورتاب‌سر
این یخچال بین شمال و شرق قله قرار دارد و مساحت آن ۰٫۵ کیلومتر مربع، طول حداکثر آن ۱٫۷ کیلومتر و عرض متوسط آن ۳۰۰ متر است. در ارتفاع حدود ۳۸۰۰ تا ۴۸۰۰ متری واقع شده است.
– موقعیت: بین شمال و شرق قله
– ارتفاع: بین ۴۸۰۰ متر تا ۳۸۰۰ متر
– مساحت: ۰.۵ کیلومتر مربع
یخچال جنوب شرقی
یکی از پرشیب‌ترین، طولانی‌ترین و کم‌عرض‌ترین یخچالهای دماوند است که از ارتفاع تقریبی ۴۵۰۰ متری تا قله امتداد دارد. عرض آن بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر است و سطح آن به دلیل ریزش سنگ، تیره‌رنگ به نظر می‌رسد. این یخچال در دره های تنگ و ریزشی حد فواصل یال جنوب شرقی تا یال جنوب جنوب شرقی قله قرار دارد.
دیگر برفچالهای اطراف دماوند
با توجه به ارتفاع خط برف در اطراف قله دماوند، که حدودا در ارتفاع ۴۵۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد، بیشک بالاتر از این ارتفاع برفچال قرار دارد. همچنین نواحی دیگر از قبیل دره ها و برخی از شیبها (از ارتفاع ۴۵۰۰ متر به بالا) دارای برفچال یا یخچالهای کوچک می باشند.
مهمترین این برفچالها یا یخچالها عبارتند از: یخچال وزمین چال (شرقی)٫ یخچال سرداغ (بین یالهای غربی و جنوب شمال غربی)٫ یخچال غربی (بین یالهای شمال جنوب غربی و غربی)٫ یخچال کافر دره (بین یالهای جنوبی و جنوب شرقی)٫ یخچال آسپرین سر ( بین یالهای جنوبی و جنوب جنوب غربی)
ویژگیهای یخچالهای دماوند
با وجود وسعت قابل‌توجه منطقه دماوند و بارش نسبتاً فراوان برف در فصل‌های سرد، بیشتر یخچالهای این کوه به‌دلیل شیب بسیار زیاد مخروط آتشفشانی، شرایط شکل‌گیری پایدار و کلاسیک یخچالهای درهای را ندارند. یکی از نتایج مستقیم این شیب تند، نبود شکاف‌های عمیق یخی است؛ چرا که حرکت یخ در چنین شیبی به‌قدری سریع و ناپایدار است که فرصت و شرایط لازم برای تثبیت و شکل‌گیری ساختارهای عمیق یخچالی فراهم نمی‌شود.
افزون بر آن، پدیده گرمایش زمین و محیط، مانع جدی از پایداری بلندمدت یخ در بخش‌های پایینی کوه می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از یخچالهای اطراف دماوند بیشتر به برف‌چال‌هایی دائمی شباهت دارند تا یخچالهای توسعه‌یافته و کلاسیک. در مجموع، ساختار بیشتر یخچالهای این کوه ترکیبی است از توده‌های برف فشرده، صفحات ناپایدار یخی و جریان‌های سطحی یخ که بیش از آنکه به یخچالهای درهای شبیه باشند، نشان‌دهنده شرایط خاص اقلیمی و زمین‌شناسی قله دماوند هستند.
اهمیت و خطرات
یخچالهای دماوند نقش بسیار مهمی در تأمین منابع آب منطقه دارند و با ذوب شدن در فصل‌های گرم، منبع پایداری برای آب شیرین فراهم می‌کنند. از منظر کوهنوردی و گردشگری نیز، به دلیل زیبایی طبیعی و چالش‌های فنی، از جذاب‌ترین مسیرهای صعود برای کوهنوردان به شمار می‌روند.
پیمایش یخچالهای دماوند نیازمند تجربه، تجهیزات مناسب و دانش کافی از شرایط جوی و زمینی است. ریزش سنگ، شکاف‌های پنهان، و خطر بهمن از جمله چالش‌های اصلی در پیمایش این یخچالها محسوب می‌شوند. همچنین، تغییرات سریع آب و هوایی می‌تواند شرایط را بسیار خطرناک کند.
در مجموع، یخچالهای کوه دماوند با زیبایی طبیعی و اهمیت زیست‌محیطی و کوهنوردی خود، بخشی ارزشمند از میراث طبیعی ایران هستند که نیاز به حفاظت، مدیریت و مستندسازی علمی دقیق دارند تا برای نسل‌های آینده نیز باقی بمانند.
جمع‌بندی
یخچالهای دماوند، اگرچه از نظر ابعاد با یخچالهای آلپ و هیمالیا قابل مقایسه نیستند، اما با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، نمونه‌هایی منحصربه‌فرد و ارزشمند به‌شمار می‌روند. حفظ و پایش مستمر آنها، نه‌تنها برای مطالعات اقلیمی و منابع آب اهمیت دارد، بلکه در بُعد فرهنگی، نماد پایداری و زیبایی طبیعی سرزمین ایران‌اند.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
با سلام و عرض ادب٫ مورد شما به مسئولین مربوطه اطلاع رسانی گردید. با آرزوی بازگشت بسلامت این عزیزان به اغوش خانواده هایشان.
اکر کسی کوهنورد حرفه ای هست میتونه تا دیر نشده بره در پیدا کردنش کمکشون کنه. همچنین اگر هلی شات داره ببره. اگر سگ زنده یاب سراغ دارید زنگ بزنید به کمپ پلور اطلاع بدید به خانوادش. اگر کوه نورد داوطلب میشناسین بهشون اطلاع بدید. اینها کمک هایی هست میشه براش کرد.
سلام.خواهرم در سمت غربی دماوند گم شده بود و اونو تو بخچال پیدا کردن.هنوز همسرش رو پیدا نکردیم(دو نفری رفته بودن کوهنوردی)
به حلال احمر هم خبر دادیم اما بعد سه روز هنوز پیدا نشده.کسی کیتونه کمکون کنه؟
با سلام و عرض ادب. چه کمکی از من ساخته است؟ در خدمتتان هستم. با احترام امیر سعید احمدی
من باید در مورد یه مو ضوع با اقای احمدی صحبت کنم ممنون میشم راهنماییم کنید