در سراسر جهان، یخچالهای طبیعی در مناطق قطبی و کوهستانی شکل گرفته‌اند. اما آن دسته از یخچال‌هایی که در ارتفاعات و میان قله‌ها و دره‌ها جریان دارند، ویژگی‌هایی منحصربهفرد و متفاوت دارند. در این مطلب، مهم‌ترین یخچالهای کوهستانی جهان را معرفی می‌کنیم؛ یخچال‌هایی که نه‌تنها نقشی کلیدی در اکوسیستم‌های منطقه‌ای ایفا می‌کنند، بلکه همچون آرشیوهایی زنده، تاریخ اقلیم زمین را نیز در دل خود حفظ کرده‌اند.
برای درک عمیق‌تر سازوکار این پدیده‌ها، پیشنهاد می‌شود پیش از مطالعه‌ی این مطلب، به مطالب پیشین درباره‌ی «یخچالهای طبیعی کوهستانی» و ««آناتومی یخچال کوهستانی» مراجعه کنید.
در این مقاله، تنها به شماری از برجسته‌ترین یخچالهای کوهستانی جهان می‌پردازیم و پهنه‌های یخی قطبی، صفحات یخی و کلاهک‌های یخ را کنار می‌گذاریم. تمرکز ما بر یخچال‌هایی است که در کوه‌های آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و جنوبی واقع شده‌اند؛ یخچال‌هایی که گاه دسترسی به آن‌ها دشوار است، اما برای کوهنوردان، جغرافی‌دانان، پژوهشگران اقلیم و طبیعت‌دوستان، همچون جواهری در دل سنگ و برف می‌درخشند.
یخچال بزرگ بالتورو
یخچال بالتورو (Baltoro Glacier) با طولی نزدیک به ۶۳ کیلومتر، یکی از بزرگترین یخچالهای طبیعی خارج از نواحی قطبی است. این یخچال در قلب رشته‌کوه قراقروم، در منطقه گیلگیت-بالتیستان پاکستان، بین قله ماشربروم و برج‌های ترانگو قرار دارد. آب حاصل از ذوب این یخچال به رود سند (Indus) می‌ریزد.
یخچال بالتورو شاخه‌های یخچالی متعددی را در خود جای داده است؛ از جمله یخچالهای گادوین-آستن، ابروزی، و شاخه‌های متصل به قله‌های گاشربروم. نقطه‌ی اتصال یخچال بالتورو و گادوین-آستن، منطقه‌ای به نام کونکوردیا است. این ناحیه به‌دلیل چشم‌اندازهای منحصربهفرد و دسترسی آسان، از مهم‌ترین مقاصد کوه‌پیمایی در قراقروم و هیمالیا به‌شمار می‌رود. نام این منطقه از منطقه‌ای مشابه در آلپ مرکزی گرفته شده که ویژگیهای مشابهی دارد.
از کونکوردیا میتوان با صرف ۲ تا ۸ ساعت کوه‌پیمایی به کمپ‌های اصلی چهار قله‌ی هشت‌هزار متری قراقروم دسترسی پیدا کرد: کی۲، برودپیک، گاشربروم ۱ و گاشربروم ۲.
کوه‌های مهمی که در اطراف این یخچال واقع شده‌اند عبارتند از: کی۲ (۸۶۱۱ متر)، ماشربروم یا کیوان (۷۸۲۱ متر)، برودپیک (۸۰۵۱ متر)، چوگولیزا (۷۶۶۵ متر)، برج ترانگو (۶۲۸۶ متر)، برج موزتاق (۷۲۷۳ متر)، گاشربروم ۱ (۸۰۸۰ متر)، گاشربروم ۲ (۸۰۳۵ متر)، گاشربروم ۳ (۷۹۴۶ متر) و گاشربروم ۴ (۷۹۳۲ متر).
یخچال گادوین آستن
یخچال گادوین آستن (Godwin Austen) در رشته‌کوه قراقروم، در منطقه گیلگیت-بالتستان مرز پاکستان، افغانستان، کشمیر و چین و در نزدیکی قله کی‌تو واقع شده است. محل تلاقی آن با یخچال اصلی بالتورو به نام کونکوردیا شناخته می‌شود. دسترسی به یخچال گادوین-آستین از شهر بالتی در سکردو امکان‌پذیر است.
این یخچال به نام هنری هاورشام گادوین-آستن Henry Haversham Godwin-Austen، که در سال ۱۸۶۱ میلادی این منطقه را برای اولین بار کاوش و نقشه‌برداری کرد، نام‌گذاری شده است. در برخی منابع عنوان می‌شود٫ نام قبلی قله کی‌تو نیز به افتخار او گادوین آستن بود.
کوه‌های مهمی که در اطراف این یخچال واقع شده‌اند عبارتند از: کی‌تو (۸۶۱۱ متر)٫ ماشربروم یا کیوان (۷۸۲۱ متر)٫ رودپیک (۸۰۵۱ متر)٫ چوگولیزا (۷۶۶۵ متر)٫ برج موزتاق (۷۲۷۳ متر)٫ گاشربروم یک (۸۰۸۰ متر)٫ گاشربروم دو (۸۰۳۵ متر)٫ گاشربروم سه (۷۹۴۶ متر) و گاشربروم چهار (۷۹۳۲ متر)
یخچال ترانگو
یخچال ترانگو (Trango Glacier) ، یکی از یخچالهای بزرگ و شاخص رشته‌کوه قراقروم، در منطقه گیلگیت-بالتستان پاکستان قرار دارد. این یخچال در مجاورت برج‌های ترانگو واقع شده است؛ دیواره‌هایی که به‌عنوان یکی از بلندترین و دشوارترین مسیرهای صخره‌نوردی جهان شناخته می‌شوند.
موقعیت یخچال ترانگو در ناحیه‌ای مرتفع و دورافتاده است و دسترسی به آن تنها از طریق مسیرهای پیاده‌روی طولانی و فنی امکان‌پذیر می‌باشد. همین ویژگی، آن را به مقصدی منحصربهفرد برای کوهنوردان و ماجراجویان تبدیل کرده است.
قله‌های مهمی چون کی۲، برودپیک و گاشربروم‌ها در نزدیکی این یخچال قرار دارند. یخچال ترانگو همچنین در تأمین آب شیرین منطقه نقش مهمی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از منابع حیاتی اکوسیستم محلی و معیشت جوامع اطراف شناخته می‌شود.
یخچال باتورا
یکی از بزرگترین و طولانی‌ترین یخچالهای کوهستانی جهان یخچال باتورا (Batura Glacier) است که در رشته‌کوه قراقروم و در منطقه گیلگیت-بالتستان پاکستان قرار دارد. این یخچال با طولی حدود ۵۷ کیلومتر و میانگین عرض ۴ کیلومتر، از ارتفاعات کوه باتورا سرچشمه می‌گیرد و به‌سمت غرب و جنوب‌غربی جریان می‌یابد.
باتورا، علاوه‌بر جایگاه مهم هیدرولوژیکی، یکی از جاذبه‌های شاخص برای کوهنوردان و طبیعت‌گردان ماجراجو به‌شمار می‌رود. این یخچال در تأمین منابع آب شیرین منطقه نقش کلیدی دارد.
قله‌های برجسته‌ی پیرامون آن، از جمله قله باتورا سر (۷۷۵۴ متر) و پاسو پیک (۷۵۰۰ متر)، منظره‌ای باشکوه در پس‌زمینه این یخ‌رود ایجاد کرده‌اند. مسیر دسترسی به این یخچال از طریق جاده کاراکورام و سپس مسیرهای کوه‌پیمایی منطقه‌ای امکان‌پذیر است.
یخچال آبروزی
یکی دیگر از یخچالهای بزرگ و پر اهمیت رشته‌کوه قراقروم، یخچال آبروزی (Abruzzi Glacier) است که در منطقه گیلگیت-بالتستان پاکستان قرار دارد. این یخچال در مجاورت قله‌های شاخصی چون کی۲ (۸۶۱۱ متر) و برودپیک (۸۰۵۱ متر) واقع شده و با طول و وسعت قابل‌توجه خود، یکی از منابع اصلی تأمین آب شیرین در منطقه محسوب می‌شود.
مسیر دسترسی به این یخچال از طریق مسیرهای مشهور کوهنوردی مانند یخچال بالتورو صورت می‌گیرد. نقطه‌ی تلاقی یخچال آبروزی با بالتورو به نام کونکوردیا شناخته می‌شود؛ منطقه‌ای که به‌واسطه‌ی چشم‌اندازهای یخچالی و کوهستانی‌اش، در شمار زیباترین نواحی کوهنوردی جهان قرار دارد.
یخچال آبروزی نه‌تنها چشم‌اندازی تماشایی برای کوهنوردان و طبیعت‌گردان ارائه می‌دهد، بلکه نقشی حیاتی در تنظیم منابع آب شیرین و تعاملات اقلیمی منطقه ایفا می‌کند.
یخچال رونگبوک
در دامنه شمالی کوه اورست و در ارتفاعی بین ۶۳۰۰ تا ۵۳۰۰ متر یخچال رونگبوک (Rongbuk Glacier)، یکی از مهم‌ترین یخچالهای هیمالیا، قرار دارد. این یخچال با طولی حدود ۲۶ کیلومتر و مساحتی در حدود ۱۵۰۰ کیلومتر مربع، بزرگترین یخچال پیرامون اورست به‌شمار می‌رود. یخچال اصلی رونگبوک دو شاخه فرعی دارد: یخچالهای رونگبوک شرقی و رونگبوک غربی که هر دو به یخچال مرکزی متصل می‌شوند.
در سال ۱۹۲۱، جورج مالوری، کوه‌نورد و ماجراجوی برجسته بریتانیایی، در جریان نخستین تلاش‌ها برای صعود به اورست، دره و یخچال رونگبوک را شناسایی و مستند کرد. مسیر شمالی صعود به اورست که امروزه توسط بسیاری از کوهنوردان انتخاب می‌شود، از طریق یخچال رونگبوک شرقی می‌گذرد.
این یخچال نه‌تنها به لحاظ جغرافیایی و تاریخی اهمیت دارد، بلکه بخشی کلیدی از اکوسیستم منطقه اورست را تشکیل می‌دهد و یکی از منابع اصلی تغذیه رودخانه‌های منطقه محسوب می‌شود.
یخچال خومبو
یخچال خومبو (Khumbu Glacier)، با طولی حدود ۱۵ کیلومتر و مساحتی نزدیک به ۲۷ کیلومتر مربع، در شمال شرقی نپال و میان قله اورست و یال لوتسه–نوپتسه قرار دارد. این یخچال از ارتفاع حدود ۷۶۰۰ متر آغاز می‌شود و در ارتفاع ۴۹۰۰ متری پایان می‌یابد. یخچال خومبو، بلندترین یخچال جهان و بزرگترین یخچال طبیعی نپال به شمار می‌رود.
در بخش پایینی این یخچال، یخشار خومبو در ارتفاع تقریبی ۵۴۸۶ متری قرار گرفته است. این یخشار با نرخ حرکتی بین ۰٫۹ تا ۱٫۲ متر در روز، یکی از پویاترین یخشارهای جهان است. سراک‌های مرتفع و شکاف‌های عمیق یخی، که گاه به اندازه ساختمان‌های چند طبقه‌اند، به‌طور ناگهانی فرو می‌ریزند و خطراتی جدی برای کوهنوردان ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، کسانی که از مسیر جنوبی قصد صعود به اورست را دارند، معمولاً پیش از طلوع آفتاب و در زمانی که یخ هنوز پایدارتر است، از این بخش عبور می‌کنند.
موقعیت راهبردی یخچال خومبو، آن را به یکی از پربازدیدترین یخچالهای طبیعی در هیمالیا برای کوهنوردان، پژوهشگران و گردشگران تبدیل کرده است.
مجموعه یخچالهای پاتاگونیا
مجموعه یخچالی پاتاگونیا (Patagonian Ice Fields) شامل دو مجموعه شمالی با مساحت ۴۲۰۰ کیلومتر مربع و مجموعه جنوبی با مساحت ۱۲۳۶۰ کیلومتر مربع است که عمدتاً بین ارتفاعات ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ متری کوه‌های آند در کشورهای شیلی و آرژانتین واقع شده‌اند.
یخچالهای معروفی مانند پریتو مورنو (Perito Moreno) و اوپسیالا (Upsala) در دل مجموعه یخچالی پاتاگونیا قرار دارند.
این مجموعه، در حالی که شامل بیش از ۵۵ یخچال بزرگ است، به عنوان دومین مجموعه بزرگ یخچالی زمین در خارج از قطبین شناخته می‌شود.
مجموعه یخچالی باگلی در آلاسکا با ۲۰۰ کیلومتر طول، ۱۰ کیلومتر عرض و ۱ کیلومتر ضخامت، و مساحت کلی ۲۵۰۰۰ کیلومتر مربع، بزرگترین مجموعه یخچالی پهنه‌ی یخی در خارج از قطب به شمار می‌رود.
یخچال کلمبیا
یخچال کلمبیا (Columbia Glacier) در کانادا قرار دارد و بخشی از یخچالهای راکی کانادایی است و نقش مهمی در تغذیه رودخانه‌های بزرگ کانادا دارند. این یخچال با طول تقریبی ۵۰ کیلومتر و عرض ۶ کیلومتر، از کوه‌های چوجاچ (Chugach) سرچشمه می‌گیرد. یخچال کلمبیا در حقیقت یک پهنه/ کلاهک یخچالی است که از دوران های یخی باقی مانده اما چون بستر ان در کوهستان قرار دارد میتوان از آن به عنوان یک یخچال کوهستانی و ادامه آنرا به عنوان یخچال دره ای نام برد.
یخچال کلمبیا به خاطر سرعت بالای پیشروی و عقب‌نشینی خود شناخته می‌شود و از دهه ۱۹۸۰ تا کنون بیش از ۲۰ کیلومتر عقب‌نشینی کرده است. این یخچال یکی از سریع‌ترین یخچالهای در حال ذوب در جهان است و نقش مهمی در مطالعات تغییرات اقلیمی دارد. ذوب سریع آن باعث تشکیل توده‌های یخ شناور و تغییرات زیست‌محیطی در منطقه می‌شود.
یخچال آدامز
یخچال آدامز (Adams Glacier)، واقع در رشته‌کوه راکی در ایالات متحده، یکی از برجسته‌ترین یخچالهای طبیعی این منطقه است. این یخچال با طول تقریبی ۳.۵ کیلومتر و عرضی بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ متر، منبع مهم آب شیرین برای رودخانه‌های اطراف محسوب می‌شود. یخچال آدامز با پوشش یخی و برفی دائمی خود، نقش مهمی در تعادل هیدرولوژیکی و اکوسیستم منطقه ایفا می‌کند.
این یخچال با فرسایش و جابجایی تدریجی یخ، عوارض طبیعی همچون شکاف‌های یخی، مورن‌ها و دره‌های یخچالی را ایجاد کرده و به عنوان یک آزمایشگاه طبیعی برای مطالعات علمی در زمینه تغییرات اقلیمی و فرایندهای یخچالی مورد توجه قرار دارد.
یخچال آلتش
یخچال آلچ (Aletsch Glacier)، واقع در سوئیس، بزرگترین و طولانی‌ترین یخچال طبیعی در رشته‌کوه‌های آلپ است. این یخچال با طول تقریبی ۲۳ کیلومتر و مساحتی بالغ بر ۸۲ کیلومتر مربع، یکی از مهم‌ترین منابع آب شیرین در اروپا شناخته می‌شود. یخچال آلچ نقش حیاتی در تأمین آب رودخانه‌ها و دریاچه‌های منطقه دارد و به دلیل زیبایی طبیعی و عظمتش، جاذبه‌ای محبوب برای گردشگران و محققان به شمار می‌آید.
تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین تهدیدی جدی برای این یخچال محسوب می‌شود و مطالعات گسترده‌ای برای پایش و حفاظت از آن انجام می‌شود.
این یخچال در سال ۲۰۰۱ به عنوان یک میراث جهانی در یونسکو ثبت شد. پدیده گرمایش جهانی باعث شده یخچال آلتش از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۷ حدود ۱٫۳ کیلومتر عقب‌نشینی کند.
یخچال اینیلچک
یخچال اینیلچک (Inylchek Glacier)، با گستره‌ای چشمگیر در میان رشته‌کوه تیان‌شان، یکی از بزرگترین و طولانی‌ترین یخچالهای طبیعی قرقیزستان است. این یخچال با طول ۶۰ کیلومتر، ضخامت میانگین ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر و مساحتی حدود ۱۷٫۲ کیلومتر مربع، ششمین یخچال طولانی خارج از مناطق قطبی به شمار می‌رود. اینیلچک از دو شاخه‌ی اصلی شمالی و جنوبی تشکیل شده و سرچشمه‌ی آن قله‌های خان‌تنگری و پوبدا است.
قرارگیری در منطقه‌ای دورافتاده و مرتفع، اینیلچک را به یکی از مقصدهای خاص برای کوهنوردی، طبیعت‌گردی و پژوهش‌های یخچال‌شناسی تبدیل کرده است. موقعیت تلاقی این یخچال با قله‌هایی چون خان‌تنگری و پیک پوبدا، که از برجسته‌ترین قله‌های تیان‌شان محسوب می‌شوند، بر اهمیت جغرافیایی و طبیعی آن می‌افزاید.
اینیلچک، با تأمین آب نواحی پایین‌دست، نقشی کلیدی در چرخه منابع آبی منطقه ایفا می‌کند. با این‌حال، شواهد نشان می‌دهند که در دهه‌های اخیر، تحت تأثیر مستقیم تغییرات اقلیمی، دچار کاهش حجم و پس‌روی قابل‌توجهی شده است.
جمع‌بندی
یخچالهای کوهستانی فقط توده‌هایی یخی در دل کوه‌ها نیستند؛ آن‌ها روایت‌گر گذشته‌ی اقلیم زمین و نشانه‌هایی از آینده‌ی آن‌اند. بررسی یخچال‌هایی چون بالتورو، خومبو، آلِتش و اینیلچک، ما را نه‌تنها با شگفتی‌های طبیعی و ساختارهای بی‌نظیر جغرافیایی آشنا می‌کند، بلکه آگاهی‌مان را از پیامدهای تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و شکنندگی این پدیده‌های ارزشمند افزایش می‌دهد.
در دورانی که یخچال‌ها سریع‌تر از پیش‌بینی‌ها در حال ذوب شدن هستند، کوهنوردان، پژوهشگران و فعالان محیط زیست باید بیش از گذشته برای شناخت، مستندسازی و حفاظت از آن‌ها تلاش کنند. یخچال‌ها آرشیوهای زنده‌ی زمین‌اند. هر ترک و هر خط بر پیکر آن‌ها، پیامی از سوی طبیعت است که باید شنیده و فهمیده شود.
گردآوری و تدوین : امیر سعید احمدی
